Рамазан СТАМҒАЗИЕВ: – Сырмаққа жапсыратын ою жағамызда жүр

Дәстүрлі ән өнерінің көрнекті өкілі, «кешегі сал-серілердің сынығы» атанып жүрген Рамазан Стамғазиев жерлесіміз Дәлел Уәшевтің туған ел алдында есеп беру концертіне құрметті қонақ ретінде қатысып, әннен шашу шашқан еді. Біз айтулы өнер дарабозынан кеш барысында сыр суыртпақтаған болатынбыз.

– Қазақ әншілері мамыр бойы Өскеменді әнге бөледі. Барлығыңыздың бірдей Өскеменге ағылуларыңыздың себебі неде?

– Қазақтың «Шақырған жерден қалма, шақырмаса, барма» деген сөзі бар ғой. Өнер адамдарының ішінен шақырса да, шақырмаса да келіп алып: «Мен анаумын, мен мынаумын, концертімді ұйымдастырып беріңдер» деп, шалқасынан түсіп жатқандарын естіген жоқпын. Яғни, әртіс немесе өнерлі адам келсе, үлкен құрметпен, үлкен шақырумен келетін болар. Әр сапарында жай ғана келмей, дүбірлі көшпенен, сән-салтанатымен халықтың жүрегінен орын табатын керемет дүниелерін алып келіп, елмен қауышқысы келгендіктен ағылып жатқан болар. Сондықтан әртістердің келуі, оған халықтың жиналуы үлкен, берекелі көш деп білу керек. Қазір нарықтың уағы ғой. Оның жақсы жағы да, жаман жағы да бар. Жақсы жағы, елдің өзіне ұнаған әртісін, әншісін тыңдауға һәм көруге мүмкіндігі зор. Ал жаман жағы, көп жағдайда біз қалаларда ғана концерт қоюмен шектеліп жүрміз. Ал аудан-ауылдарда қалың қазақ жатыр ғой. Бұрындары ел ішіне де шығып тұрушы едік. Сол дәстүрлі көш қазір кенжелеп қалды. Кейде бәрін әріден ойлайтын атқамінер азаматтар қасыңа атқосшыларды қосып беріп, қалада ғана емес, ауылдарда да үлкен кездесулер ұйымдастырып жатады. Негізі, осыны дәстүрге айналдыруымыз керек.

– Мысалы…

– Мысалы, жақында ғана Семейге барып қайттық. Қала әкімі Айбек Кәрімов Тұрсынжан Шапай, Несіпбек Айтұлы және жұбайым Ұлту Қабаева бар, төртеуімізді арнайы шақырып, ел-жұртпен қауыштырды. Айтары жоқ, керемет кездесу болды. Өйткені, халықтың қазіргі көзқарасы бұрынғы кезге қарағанда өте керемет. Концертке уақытында келуі, киім киісі, біздің репертуарларымызды білуі, халық әндерін немесе халық композиторларының туындыларын сұрауы елде көнеден қалған ескі құлақтың бар екенін көрсетеді. Бұл – әріден келе жатқан асыл арқаудың үзілмегенінің белгісі. Кейде біз «жастар сүйтті», «жастар бүйтті» деп жатамыз. Жастардың ішінен қара домбырасын құшақтап, суырылып шығып, шәкірт болғысы, арман қуып, Алматы мен Астанаға барғысы келетіндері жетерлік. Солардың көбін қалаға оқуға алып кетіп жатырмыз.

– Бір сұхбатыңызда жеке мектеп ашу жоспарыңызда бар екенін айтқаныңыз бар еді…

– Қазір мен Алматыдағы өзіміз қара шаңырақ санайтын Жүсіпбек Елебеков атындағы эстрада-цирк колледжінде бұрындары Ж.Елебековтің өзі, кейін келе алаштан ән оздырған Жәнібек Кәрменов, бүгінде ақсақалымызға айналған Қайрат Байбосынов отырған сыныпта дәріс беремін. Ал «Стамғазиевтің жеке мектебі» дейтіндей мектепті әлі аша қойған жоқпын. Оған уақыт та жоқ. Өйткені, біз бір ғана шаруамен шектеліп, жата бермейміз. Гастрольдік сапарлар, концерттер, кездесулер көп. Мысалы, жақында ғана Қытайға барып келдім. Осыдан төрт жыл бұрын сол елде Аман Әубәкір деген баланың жеке сыныбын аштырып кеткенмін. Соның түлектерін тыңдап, бағыт сілтеп қайттым. Құлағы қылтиып шығып қалған жақсы-жақсы балалар бар екен. Соларды бері қарай алып келсе деген ой бар. Осы концерттен шыға салып, Моңғолияның Баян-Өлгейіне кетіп барамын. Былтыр сол жақтан келген Өзгеріс деген бала елдің қошеметіне бөленіп жүр. Мұның бәріне көп уақыт керек. Сондықтан сынып ашып, сонда отыратын уақыт әлі алда.

– Қытайға, Моңғолияға барып тұрам деп жатырсыз. Ол жақтарға барудағы бір мақсатыңыз жаңа әндер табу ғой?

– Жан-жақты ізденіс деуге болар. Тамақ ішуге бармаймыз, әрине. Ол жақтағы талантты балаларды қарап жүреміз. «Ел іші – өнер кеніші» дегендей, бұрынғы әңгімелер мен өлеңдерге сусындап өскен қариялардың аузында қалған, бірақ айтылмай жүрген, жетпей жатқан, бағын жандыратын орындаушысын таппай жүрген әндер болады. Сондай жиған-тергеніміздің бәрін осыдан екі-үш жыл бұрын шыққан «Қазақтың мың әні» атты антологияға әкеліп қостық.

– Сол әндердің мұндағы елге таралып үлгергендері бар ма?

– Жиырмасыншы ғасырдың орта шенінде бұрқ ете қалып, екі алпауыт мемлекеттің үзеңгілес әрекет етуінің нәтижесінде ауыздықталған Оспан батыр көтерілісі – артына көп тарихи және әдеби мұра қалдырған оқиға. Сол көтерілісте айбарымен жауын жасқап, әнімен тілектестерін рухтандырған Сұлубай мен Бүркітбай атты батырлар өткен екен. Солардың артында қалған екі ән қазір дәстүрлі әнге ден қойған тыңдармандардың біразының жүрегін жаулап үлгерді. Қытайдағы қандастарымыз «Сұлубайдың әнін» эстрадалық бағытқа бейімдеп айтып жүрген көрінеді. Бұл екі ән Алтай-Тарбағатай әндерінің көрнекті үлгісі ғана емес, бұларды батырлық әндер деуге де болады. Олар болашақта дәстүрлі ән оқулықтарынан ойып тұрып орын алуы тиіс деп есептеймін.

– Жұбайыңыз Ұлту Қабаева – эстрадалық әнші, ал сіз – дәстүрлі ән өнерінің өкілісіз. Үйлеріңізде өнерге байланысты келіспеушіліктер мен пікірталастар жиі болып тұра ма?

– Болады, әрине. Өте көп болады десем де, өтірік емес. Тек жарыммен ғана емес, бала-шағаммен де, достарыммен де болады. Өнер жалпы эстрада немесе басқа деп бөлінбейді ғой.

– Сіз дәстүрлі әнді фонограммамен айтуға алғаш жүрегі дауалағандардың бірісіз. Дауысыңыз ешбір фонограммасыз-ақ алты қырдың астынан естілетінін білеміз. Фонограммамен айтудағы мақсатыңыз не? Әлде, біз білмейтін себептер бар ма?

– «Әншілер фонограммамен ән айтпасын» десе, арнайы заң шығарсын. Мысалы, Қытайда әнді жанды дауыспен айтпағаның дәлелденсе, айыппұл төлейсің. Бізге де осылай істеу керек. Әйтпесе, біреу маңдайы терлеп, тамағын жыртып жүрсе, келесі біреулер дайын әнді қосып қойып-ақ ел қошеметіне бөленіп жүр…

– Өзіңізге қатысты жағын нақтырақ айтсаңыз…

– Әнші де адам, ет пен сүйектен жаралған. Темір емес… Кейде тамағыңа суық тиюі, кейде концерттер жиілеп кетуі мүмкін. Кейде тіпті көңіл-күйіңе байланысты дауыс шықпай қалатын кездер де болады. Жиі болмаса да, кейде ашық стадиондарда ән айтуға тура келеді. Ондайда жанды дауысың жан-жаққа бытырап, жамыраған төлдің үніндей болып кетері сөзсіз. Сондайда фонограммаларым құтқарушым десе болады. Бұл жерде өзге дәстүрлі әншілерден ерекшелене қояйын дегендей, ерекше мақсат жоқ.

– Қазақ эстрадасында дәстүрлі әндерді жаңаша өңдеп айту үрдісі пайда болды. Бұл жөнінде не айтасыз?

– Ол да керек шығар. «Қазақта дені дұрыс музыка болмаған» деп ойлайтын дүбәра жандардың кейбіріне солар ой салуы мүмкін ғой. Бірақ әншінің бәрі «Жігіттер» квартетіндей бола алмайтыны тағы бар. Олар халық әндерін жаңаша шығару қажет деп тапса, ағаларымен, бізбен ақылдасып, көп ізденеді. Жалпы, «Жігіттердің» бағыты дұрыс. Әннің нақышын бұзбай, бөгде ырғақ қоспай, табиғатын сақтай отырып, өңдегендер туралы әңгіме жоқ. «Артық қылам деп, тыртық қылатындар» да жетіп жатыр. Мәселен, Майра Ілиясова ретро-әнді де, дәстүрлі әнді де, басқаны да топтасып, тобырмен айтып жүр. Ондай концерттер мүлдем көбейіп кетті. Ал солардан қазақтың ән өнері ұтылмаса, ештеңе ұтқан жоқ.

– Кейбір атағы дардай музыканттарымыз «Шәмшінің әндері музыкалық тұрғыдан алғанда тым қарабайыр жазылған. Күрделі иірімдері аз, әуесқой деңгейдегі дүниелер» дегенге саятын пікір айтып жүрген көрінеді. Сіз бұған не дейсіз?

– Кім айтса да, сонау ықылым замандағы Қорқыт пен Қойлыбайдың, берідегі Құрманғазының ешбір консерватория бітірмей-ақ классикалық күйлерді дүниеге әкелгенін білмейтін адам айтқан екен. Шәмші әндері – қазақ музыкасының дәуірлеу кезеңінің жемісі. Тегінде, жарыққа шыққан соң ел аузында жаппай айтылған ән – нағыз ән!

– Сонда жазылған күннің ертеңінде «хитке» айналып жатқан «Шоқ қыздар» сияқты әндерді нағыз әндерге жатқызамыз ба?

– Сіз айтқан «Шоқ қыздар» сынды әндерді ұстаздарымыз «жолбике» әндер деп атайтын. Бұлар елдің аузында ғана жүр. Бүгін бар, ертең жоқ. Ал Шәмші әндері – елдің аузында ғана емес, жүрегінде қалған туындылар. Сол сияқты «Ақ маржан», «Шымкенттің салқын сырасы» сынды әндер – біреудің жеке пайдасы үшін жазылған дүниелер. Ондай жасанды әндер өміршең бола алмайды.

– Қазір дәстүрлі әнге деген қамқорлық қай деңгейде?

– Бұл тұрғыда қарын ашыратын дүниелер көп. Тек дәстүрлі ән ғана емес, қазақтың ерекшелігін танытатын ғұрыптар мен құндылықтар тасада қалып барады. Нарық өз дегенін істеуде. Ал біз жай ғана ағыспен жүзіп барамыз. Әнді былай қойғанда, біздің ою-өрнегімізді тектеп, оны сән әлеміне еркін алып шығуға болар еді ғой. Бірақ жылтыраққа құмартқан қазақ оған назар салуға уақыт таппай жүр. Ұлттық киімдер кимей жүрміз деп отырған жоқпын. Бар, тігіліп те жатыр. Оның «ұлттық» деген атына сай болуына назар аудармаймыз. Мысалы, сырмақ пен киізге жапсырылатын ою шапанымыздың жағасында жүр. Ал бізге ою тұрса болды. Оны түсініп, айыра білетін адамдар аз және оларға жүгініп жатқан ешкім жоқ. Бұрынғы қазақтар бейтаныс үйге барғанда үстіндегі киімнің оюларына қарап қана кімнің қыз, кімнің келін екенін біліп отырған. Бүгінгідей «Мыналардың қайсысы өз балаң?» деп сұрамаған. Амал не, осы сияқты керемет менталитетіміз ұмыт қалып барады. Әнді де, күйді де, жаңағы айтқан ою-өрнегімізді де қанатының астына алар орталық қажет. Ол орталықтың жер-жерлерде концерттер мен түрлі шаралар ұйымдастырып, ұлт дәстүрін ұстанған өнерпаздар мен қолөнершілерді жарнамалап, насихаттайтын қауқары болу керек. Өз салтымызды өзімізге сыналап енгізбесек, басқа амал жоқ сияқты.

– Бір әңгімеңізде «Нұрлан Өнербаев депутат болғалы мәдениеттің мұңын соған айтып, шешетін болдық» деп едіңіз. Нақты қандай шаруалар тындырылды?

– Сондай ниет, ой болған. Нақты тындырылған іс жоқ, айтылғандардың ешқайсысы орындалмады.

– Нұрғиса Тілендиев «мінез бен ниет өзгерсе, дауыс та өзгереді» деген екен. Осы ойға келісесіз бе?

– Ол рас. Мінезді қойып, көңіл күй де даусыңа әсер етеді ғой. Ештеңе мәңгілік емес. Жас ұлғайғанда дауыс та байсалданады. Келе-келе орынды жастарға беруге тура келеді.

– Бір кездері Рамазан Стамғазиевтің ән таспасын халық «Ағалар-ай», «Дариға-дәурен» әндері үшін іздеп жүріп, сатып алатын. Қазір репертуарыңыз жыл сайын жаңарып келе жатқанымен, бұрынғыдай елді елең еткізер әніңіз жоқ сияқты. Себебі неде?

– Оның бәрі насихатқа байланысты. Теледидардан көрінбей кеттік қой. Әйтпесе, әндеріме осал деп кінәрат таға алмаймын.

– Қазақтың дәстүрлі ән өнерін парықтай бермейтін кейбір жастар сізді бір сарынды әнші деп сынап жатады. Үйіңізде ыңылдап болсын Батыстың немесе Сыр өңірінің әндерін айтасыз ба?

– Бір сарынды дегенге келіспес едім. Репертуарымда сал-серілердің желдірмелері де, әзіл әндері де, салиқалы, мұңлы әндер де жетерлік.

– Сіз жалпы бабыңыз қиын әншісіз бе? Дауыс күтімі, ұйқы мен тамақ мөлшеріне, тыйымдарға көзқарасыңыз қалай?

– Әншінің бабында жүруі – заңдылық. Бірақ, қатып қалған қағидам жоқ. Ешқандай оқу-тоқумен дәлелденбеген, қарапайым қазақи қисынға құрылған сақтық шаралары бар. Мәселен, ән айтып тұрып газдалған сусын ішпеу деген сияқты. Ал үлкен концерттердің алдында кәдімгідей өзіңді-өзің жарату керек болады.

– Шетелдік әншілерді тыңдайсыз ба?

– Лучано Павароттиді тыңдаймын. Жалпы, классиканың бәрін тыңдай берем. Әннен бөлек, әуезді мелодияларды тыңдап, демалуды ұнатамын.

– Қазіргі кезде дәстүрлі ән жазып жүрген композиторлардан «Дариға-дәуренді» жазған Тұрсынжан Шапайды білеміз. Басқа кімдер бар? Әндер сапалы деп айта аламыз ба?

– Жақсы-жақсы композиторлар көп. Қайсыбірін айтып, тауысайын? Бір ғана Ақселеу Сейдімбек ағамыздың жазған әндерінің өзі тұтас бір әлем деуге болады.

– Әңгімеңізге рақмет!