Жаңа жүйені енгізу тоқтатылған жоқ, әлі жалғасады

Қазақстанда міндетті әлеуметтік-медициналық сақтандыру жүйесін енгізу бүгінгі таңда Парламент депутаттарының қарауында жатқан жаңа заңнамаларды ескере отырып жалғастырылады. Алдағы уақытта реформада қандай өзгерістер болуы мүмкін, МӘМС жүйесін енгізу кейінге қалдырылса да, жарналар жинала бере ме, медициналық көмек алу кезінде сақтандырылған азаматтарға артықшылықтар беріле ме? «Әлеуметтік медициналық-сақтандыру қоры» коммерциялық емес акционерлік қоғамының Шығыс Қазақстан облысы бойынша филиалының директоры Болат Әлиев тұрғындарды толғандырған осы және басқа да сұрақтарға жауап берген еді.

-Болат Хайроллаұлы, міндетті әлеуметтік-медициналық сақтандыру жүйесі төңірегінде қалыптасқан жағдайды түсіндіріп беріңізші. Реформа жалғасын таба ма, әлде тоқтатылды ма? Әртүрлі алып-қашпа әңгімелерге қарамастан, жарналарды жинау әлі жалғасып келеді. Сол себепті көп сауалдар туындайтыны түсінікті шығар.

– Бірден айтайын, елімізде жаңа жүйені енгізу тоқтатылған жоқ, әлі жалғасуда. Тек МӘМС жүйесі бойынша медициналық қызметтерді көрсету мерзімі ғана екі жылға, 2020 жылдың 1 қаңтарына шегерілді.

Естеріңізде болар, Парламент палаталарының 2017 жылғы 4 қыркүйектегі бірлескен отырысында Елбасы еліміздің денсаулық сақтау саласын дамыту үшін медициналық сақтандыру жүйесінің прогрессивтілігін айта келе, Үкіметке денсаулық сақтау саласын реформалау қадамдарын қайта қарап, сақтандыру медицинасына азаматтардың барлық санаттарының тең дәрежеде (әділетті) қатысуын қамтамасыз етуді тапсырды. Сонымен бірге, Үкімет алдына халықтың өзін-өзі өнімсіз қамтамасыз ететін тобын ел экономикасына тарту, бизнестің және мемлекеттің жүктемелерін азайту, Қордың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін қажетті резервтерді қалыптастыру бойынша мейлінше тиімді шараларды зерделеп, жасау міндетін қойды.

Егер цифрмен айтсақ, Еңбек министрлігінің ресми мәліметтері бойынша, елімізде белгілі бір реси табыстары жоқ, салық пен әлеуметтік жарналар төлемейтін 2,7 млн. адам бар. Жалпы алғанда, экономикалық және әлеуметтік алаңдардан тыс қалған, әлі толық анықталмаған азаматтардың саны бұдан да көп болуы мүмкін. Сол себепті Мемлекет басшысы ең алдымен осы санаттағы қазақстандықтардың медициналық сақтандыру жүйесінен тыс қалып қалмауын, ол үшін барлығын анықтау қажет екенін айтып, оларды МӘМС жүйесіне тартудың ыңғайлы тетіктерін қарастыруға тапсырма берді.

-Бұдан екі жылдың ішінде барлық өзін-өзі асыраушыларды медициналық сақтандырумен қамту мәселесі толық шешіледі деп күтуге бола ма?

-Жоқ. Екі жылдың ішінде 2-3 миллион адамды «көлеңкеден» алып шығып, ресми түрде жұмыс істетеміз деген пікір тумаса керек. Бәлкім, көлеңкелі сектордағы кірістерді заңдастырудың баламалы әлеуметтік-экономикалық стимулдары ойластырылады. Сол кезде тұрғындардың өздері құқықтық, қаржылық қауіпсіздікті сезініп, әлеуметтік қолдауларды пайдалануға болатынын түсінетін шығар. Қалай десек те, жұмыссыздар әлі де қала береді. Олар үшін Медициналық сақтандыру қорына ең төменгі айлық еңбекақының 5% көлемінде (1414 теңге) ай сайынғы жарнаны мемлекет аудару тетігі сақталады. Ең алдымен, еліміздің барлық тұрғындарының, өзін-өзі асыраушыларды қоса есептегенде, мәліметтерінің цифрлы базасын жасау керек. Бұл – ауқымды жұмыс, оған мемлекеттік органдар, үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері, бизнесмендер, жұмыс берушілер, барлығы атсалысуы қажет.

-Қазақстанда МӘМС жүйесін одан әрі жүзеге асыруда қандай заңнамалық өзгерістер қарастырылуда?

-Қазіргі уақытта Парламент Мәжілісінде заңнамаға МӘМС аясында халыққа медициналық көмек көрсету мерзімін кейінге шегеруді, жұмыс берушілерден басқа барлық санаттағылардың жарна төлеу уақытын кейінге шегеруді қарастыратын бірқатар түзетулер талқылануда. Жұмыс берушілердің Қорға жарна аударуын өтпелі кезеңде, яғни 2018-2019 жылдары да сақтап қалу көзделген. Сонымен қатар азаматтық-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша жұмыс істейтін жеке тұлғалар үшін жарна мөлшері өзгертіледі.

Денсаулық сақтау министрлігі бірқатар заңнамаларға төмендегідей түзетулерді енгізуді қарастырды. Алдымен, жеке тұлғалардың (оларға жалдамалы жұмыскерлер мен өзін-өзі асыраушылар кіреді) және мемлекеттің жеңілдік санатындағы тұрғындар үшін жарна төлеу мерзімі 2018 жылдың 1 қаңтарынан 2020 жылдың 1 қаңтарына шегеріледі. Соған сәйкес, МӘМС жүйесінің қатысушыларына медициналық көмекті көрсету де 2020 жылдың 1 қаңтарына шегеріледі. Азаматтық-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша жұмыс істейтін жеке тұлғалардың жарналары көп азаяды, олардың мөлшері кірістерінің 5% -нан 1% -ына дейін кемиді.

МӘМС жүйесі толыққанды қосылғанша, жұмыс берушілер кәсіпорынның еңбекақы қорынан 2017 жылдың аяғына дейін әр қызметкер үшін жалақысының 1% мөлшерінде, 2018-2019 жылдары 1,5% мөлшерінде Қорға жарна аударуды жалғастыра береді. Аударымдар мен жарналарды есептеу үшін ең төменгі шек алынып тасталады. МӘМС жүйесіндегі «Үкімет – азаматтар үшін» мемлекеттік корпорациясы қызметі мемлекеттік монополияға жатқызылады.

-Денсаулық сақтау саласында алдағы екі жылда қандай жүйелі шаралар жүзеге асырылмақ?

– Біріншіден, бұған дейін де айтылды, кепілдендірілген тегін медициналық көмек көлемі (КТМКК) мен тариф саясаты жетілдіріледі. Денсаулық сақтау жүйесіне бизнес-үдерістердің автоматтандырылуын, шығындардың ашықтығын қамтамасыз ететін қажетті цифрландыру жүргізіледі, ол өз кезегінде жаңа тарифтік саясат жасақтап, саланың қаржыландыру тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

Екіншіден, медициналық ұйымдар арасында бәсекелестікті дамыту. 2016 жылдан бастап медициналық ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған жұмыстар қолға алынды, оның ішінде:

− әкімшілік кедергілерді азайту, бақылау-қадағалау қызметтері мен тексерістерді қысқарту;

− денсаулық сақтау нысандарын сенімді басқаруды және оларды жекешелендіруді, МЖС ынталандыру.

Денсаулық сақтау инфрақұрылымдарын дамытудың бірыңғай келешектегі жоспары әзірлене бастады, соған сәйкес дарасалалы ұйымдар көпсалалы ұйымдарға интеграцияланады, серіктестіктер және акционерлік қоғамдар болып қайта құрылады, одан кейін сенімді басқаруға жіберілуі немесе жекешелендірілуі мүмкін. Бұл әкімшілік шығындарды азайтып, бірізділіктің жақсаруын және медициналық көмек сапасының арттырылуын қамтамасыз етеді.

Мұндай құрылымдық реформалардың нәтижесінде денсаулық сақтау нысандарының нарықтық жағдайда жұмыс жасауға дайын, жинақталған желісі қалыптасады. Жекеменшік медициналық ұйымдардың МӘМС аясында қаржыландырылу үлесі 2017 жылғы 7 %-дан 2025 жылы 33%-ға артады.

Үшіншіден, жекеменшік сақтандыруды дамыту. Ерікті медициналық сақтандыру секторын дамыту үдерісі сақталуда. КТМКК оңтайландырылған тізбесі мен баламалы тарифтік саясат мемлекеттік-жекеменшік серіктестіктің, жекеменшік медицинаның және ерікті медициналық сақтандырудың одан әрі дамуына жол ашады. Бұл ЕМС-тің МӘМС жүйесіне бірігуіне, медициналық ұйымдар арасында жаңа қаржыландыру көзі үшін бәсекелестікті күшейтуге мүмкіндік береді, бұл өз кезегінде медициналық қызмет сапасына оң әсер етеді.

-Екі жылда жиналған сақтандыру жарналары қайда жұмсалады? Аударымдардың сақталуына қандай кепілдік беріледі?

– Мен МӘМС жүйесін түсіндіру жұмыстарымен көп жерде кездесуде болдым. Сонда барлықтарының сұрайтыны осы – «жиналған ақша қайда кетті?» Міне, бүгінге дейін елімізде 4 миллион 700 мыңға жуық жұмыс істейтін адам бар, 465 мың жеке кәсіпкер бар, осылардан 4 айда түскен қаржының көлемі – 23 млрд. теңге. Бұл бар болғаны бір ғана Өскемен қаласының денсаулық саласына бір жылда жұмсалатын қаржы. Бүкіл республика болып соны ғана жинадық. Еліміздің осы жүйеге өтуінің басты себебі де – осы қаржы жетіспеушілігі. Денсаулық саласына қанша ақша құйылса да, адамдардың өз денсаулығына деген ынтымақтастық жауапкершілігін қалыптастырмай, халқымыздың денсаулығын түзете алмаймыз. Осыны түсіну керек. Ал қаржыға келетін болсақ, ол ешқайда жоғалмайды. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес 2018 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қор КТМКК операторы (медициналық қызметтер үшін бірыңғай ақы төлеуші) болады. 2020 жылға дейін 206 млрд. теңге қаржы жиналады деп болжанған. Бұл медициналық қызметтердің жоспарлау, сатып алу, сапасын бақылау және ақы төлеу тетіктерін жасауға, сондай-ақ төлемдік ақпараттық жүйе жұмысын жолға қоюға, жаңа тарифтік саясатты енгізуге мүмкіндік береді. Аталған шаралар МӘМС шарттары бойынша Қордың 2020 жылғы 1 қаңтардан бастап жұмыс істеуге толық дайын болуын қамтамасыз етеді.

Жұмыс берушілерден жарна жинауды сақтау сақталатын өтпелі кезең, бір жағынан, медициналық сақтандыруға көшуде денсаулық сақтау саласының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін қажетті қаражатты жинақтауға және тұрғындардың жеткілікті медициналық қызмет пакеті арқылы сақтандырылатындығына сенімді болуға мүмкіндік береді. Жиналған қаржының бір бөлігі Ұлттық банк талап еткен Қордың тұрақтылығын қамтамасыз ететін қор резервін қамтиды. Қалған ақша МӘМС аясында сақтандырылғандар үшін медициналық қызметтер пакетін кеңейтуге жұмсалады.

Қазіргі уақытта Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорына түсіп жатқан жарналар мен аударымдар Ұлттық банкідегі шоттарда сақталады, яғни медициналық қызметтерге ақы төлеу басталғанға дейін қаржының толық сақталатынына кепілдік береді.

Реформалау барысы мен МӘМС жетілдіру шараларын бақылау мақсатында ҚР ДСМ Қоғамдық кеңесінің жанынан «Атамекен» ҰКП, басқа да ҮЕҰ мен денсаулық сақтау саласындағы сарапшылардың қатысуымен тұрақты жұмыс істейтін МӘМС жүйесін енгізу жөніндегі комиссия құрылатын болады.
– Тұрғындарды 2020 жылға дейін медициналық көмек алуда қандай өзгерістер күтіп тұр?

-2018-2019 жылдар аралығында барлық санаттағы азаматтарға бұрынғыдай КТМКК пакеті (кепілдендірілген тегін медициналық көмектің көлемі) аясында медициналық көмек көрсетіледі.

КТМКК пакетінде мынадай тегін медициналық қызмет түрлері сақталатынын еске салғым келеді: жедел жәрдем мен санитарлық авиация, екпе егу, әлеуметтік маңызы бар және қоршаған ортаға қауіп төндіретін сырқаттарға медициналық көмек көрсету, амбулаторлық-емханалық көмек, алғашқы медициналық-санитарлық көмек, консультациялық-диагностикалық қызметтер, амбулаторлық дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету, шұғыл және жоспарлы стационарлық медициналық көмек, стационарды алмастырушы көмек, жоғары технологиялық медициналық қызметтер.

2020 жылдан бастап МӘМС енгізілуіне орай КТМКК пакетін бөлінген қаржыға сай оңтайландыру жүзеге асады. Яғни, мемлекет міндеттерінің бірінші кезектегі емес медициналық қызметтердің жекелеген түрлерін шектеу және сәйкес тарифтер қалыптастыруға дейінгі шектері айқындалатын болады. Басқаша айтсақ, тегін медициналық көмектерге детальді сараптама жасалып, олардың көлемінің бөлінген қаражатпен сәйкестігі мұқият зерделенеді.

КТМКК-ға кірмей қалған қызметтерді тұрғындар МӘМС аясында немесе өздігінен төлем жасау арқылы, сондай-ақ ерікті медициналық сақтандыру арқылы ала алады.

Тұрғындардың МӘМС жүйесіне қатысуын барынша қолайлы әрі оларға әлеуметтік кепілдіктің ең төменгі көлемін қамтамасыз ету мақсатында сақтандырылмаған тұрғындарға 2022 жылға дейін мемлекет есебінен кепілдендірілген медициналық көмек көрсету жоспарланған, бірақ КТМКК пакетінің оңтайландырылған түрі бойынша. МӘМС қатысушыларына, керісінше, артықшылықтар беріледі. Олар 2020 жылдан бастап Қордың қаржысы есебінен кеңейтілген медициналық қызметтердің пакетін пайдалана алады. Бұл жағдай өздігінен жарна төлейтін сақтандырылмаған азаматтарды ынталандырып, олардың сақтандырылғандар санатына (медициналық сақтандыру жүйесіне) өтуіне ықпал етеді деген ойдамыз.

-Қазақстанда медициналық сақтандыру жүйесін енгізудің алғышарттарына қайта оралайықшы. Бұл қаншалықты қажетті қадам еді?

– Бұл, ең алдымен, денсаулық саласына жұмсалатын қаражаттың артуымен байланысты. Елімізде бала туу 10%-ға артты, өлім-жітім 27%-ға кеміді, өмір сүру ұзақтығы 72 жасқа жетті. Осы факторлардың барлығы халық санының өсуіне, сонымен қатар медициналық қызметтерді пайдаланушылардың артуына әкеледі. Бұдан басқа жұқпалы емес кейбір дерттердің, мысалы, жүрек-қан айналымы жүйесі, онкология ауруларының жиілегені байқалады. Осының барлығы инфляция жағдайында, медициналық құрал-жабдықтар мен дәрі-дәрмектің қымбаттауы кезінде болып жатыр. Медицинаға инновациялық технологияларды енгізу де қаражатты талап етеді.

Халық санының өсу динамикасын ескере отырып, денсаулық саласына мемлекеттік бюджеттен кететін шығынның арта беретінін болжауға болады. Кепілдендірілген тегін медициналық көмекті (КТМКК) көрсетуге жұмсалатын мемлекеттің шығыны 2006 жылы 206 млрд. теңгеден 2016 жылы 884 млрд. теңгеге дейін төрт есеге өскеніне қарамастан, шығынның көлемі еліміздің ЖІӨ деңгейіне қарағанда азайып бара жатқаны байқалады. Денсаулық саласы шығынының біраз бөлігін инфляция жұтып қояды. Мысалы, КТМКК жұмсалған шығын 2013 жылмен салыстырғанда 2016 жылы 46%-ға өскенімен, қаржыландыру нақты 14%-ға ғана өскен. Соның салдарынан, КТМКК қаржыландыруда 540 млрд. теңге жетпей қалды. Жоғары технологиялы медқызметтерге, консультативті-диагностикалық қызметтерге, амбулаторлық-дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету саласына, негізгі құралдарды жаңарту мен медициналық қызметкерлердің әлеуметтік деңгейін көтеруге қаржы жетпей жатыр.

2017 жылға бекітілген бюджет нақты шығындарды жаппағанымен қоймай, оған халықтың табиғи өсімі де кіргізілмеген. Алғашқы медициналық көмекті қаржыландырудың қажеттіліктерін өтеу үшін 15 млрд. теңгеден астам қаржы керек.

Қазақстанда қазір дәрімен қамтамасыз етуге тұрғындардың жан басына шаққанда 44,5 АҚШ доллары жұмсалады (ЕО орташа 300$). Амбулаторлы-дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету тұрғындардың жан басына шаққанда – 24 доллар ( ЕО орташа 200$).

Қазақстанда дәрілік препараттардың шығыны ЖІӨ -нің 0,7% құраса, дамыған елдерде бұл көрсеткіш ЖІӨ-нің 1,4% жетеді.

-Қазір емханалар мен ауруханаларда науқастарға медициналық қызметтер үшін қалталарынан төлеуге мәжбүр болатын кездер жиі кездеседі. МӘМС тұрғындардың өз қаражаттарын жұмсауды төмендетуге ықпал ете ала ма?

-2015 жылы жеке тұлғалардың денсаулық үшін шығындары 500 млрд. теңгеден асып кетті. Оның 25% КТМКК аясындағы медициналық қызметтерге жұмсалған. Тұрғындардың қалтасынан шығатын шығын 2011 жылы 31% болса, 2015 жылы бұл көрсеткіш 39%-ға дейін өскен. ДДҰ бұны кедейшілікке әкеліп соғатын шығын ретінде қарайды. Сонымен қатар, денсаулық саласына тұрақсыз деген баға бере алады. Салыстырмалы түрде алсақ, Еуропа елдерінде халықтың өз шығыны 16,3% құрайды. Сол себепті тұтынушылар тегін көмектің тізіміне кіретін медициналық қызметтерді алу үшін жеке клиникаларға кетіп жатады.

Елімізде дәрілерге жұмсалатын жеке шығындар дәрі-дәрмекке жұмсалған барлық қаражаттың 83% құрайды. Мемлекет барлық шығынның тек 1/6 бөлігін ғана өтейді. Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымының елдерінде амбулаторлық-дәрілік қамтуға кететін шығынның 57% ғана мемлекет көтереді. Дәрілік препараттарға жұмсалатын мемлекеттік және жеке шығындардың осындай арақатынасы халықтың денсаулық саласына көңілі толмауына, қалтадан шығатын шығынның өсуіне әкеліп соғады. Осының барлығы медицина саласын қаржыландырудың басқа моделін іздеу қажеттілігін тудырары сөзсіз.
Бұл жағдайда міндетті әлеуметтік-медициналық сақтандыру жүйесін енгізу денсаулық саласына қосымша қаржы тартып қана қоймай, тұтынушылардың қалтасынан шығатын шығынды азайтуға мүмкіндік береді. МӘМС жүйесі өмірлік маңызы зор, прогрессивті реформа екенін көрсетеді.

МӘМС-тің кәдімгі медициналық сақтандырудан айырмашылығы мынада: мемлекетпен реттелмейтін медициналық сақтандырудың нарығы тек жас дені сау азаматтарды ғана сақтандырады, балалар, қарттар мен халықтың әлеуметтік жағдайы төмен тобы – медициналық көмекті ең белсенді пайдаланатындар назардан тыс қалады. Олар қажетсіз пациенттер болып саналады.

Грузияда енгізілген жеке медициналық сақтандыру жүйесі медициналық қызметтердің ақысының өсуіне, жағдайы төмен санаттағылардың медициналық сақтандыру аясынан тыс қалуына, денсаулық саласына кететін қаржының үнемі артуына әкеліп соғатынын көрсетті. Дәрігерлік қызметтер ақысының 60% тұрғындар өз жандарынан төлеуге мәжбүр. Сол себепті Қазақстанда енгізіліп отырған, мемлекет тарапынан бақыланатын, бір ғана Қоры бар МӘМС жүйесі – медициналық сақтандырудың бірден-бір әділ түрі.

-МӘМС жүйесі енгізілгеннен кейін, медицина ұйымдарының арасындағы бәсекелестік қалай дамиды? Қызметтердің сапасы жақсарады деп күтуге бола ма?

– Әрине, қазірдің өзінде медициналық сақтандыруды енгізу мен Қордың құрылуы медициналық қызметтер нарығында бәсекелестікті арттырады деп айтуға негіз бар. Медициналық қызметтерді келесі жылға мемлекеттік сатып алуларға дайындық барысында, Сақтандыру қорының жеткізушілерінің 45 % жекеменшік ұйымдар екені анықталды. Бұлар – біздің көптеген пациенттеріміз баратын, біліктілігі жоғары мамандары бар, кезек күтпейтін, қызмет көрсету сапасы қанағаттандыратын жеке клиникалар. Жекеменшік иелері Қордың келісімшартымен, бекіткен тарифтерімен жұмыс істеуге ынталы. Ал Қорға науқастарды мемлекеттік әлде жеке меншік аурухана емдейтіні бәрібір, тек қызметінің сапасы жақсы, бекітілген стандарттар мен хаттамалар аясында болса болғаны. Осындай бәсекелестіктің нәтижесінде біртіндеп тек сапалы жеткізушілер ғана қалады деп ойлаймын.

Айна Ескенқызы
(Жалғасы келесі санда)