Ғарифолла ЕСІМ, академик, сенатор: – Данышпан Абай өз ойына өріс бере білгендіктен хакім дәрежесіне көтерілді

Былтыр туған жері Павлодар облысының Аққулы ауылында хакім Абайдың келісті ескерткішін тұрғызуға бірден-бір себепші болған, енді Күшікбай бекет-бұлағының басында кемеңгер Әуезовтің «Қорғансыздың күні» атты өлмес, өшпес туындысындағы ғазиз жанды Ғазизаға ескерткіш орнату жөнінде бастама көтеріп отырған академик, сенатор Ғарифолла Есім жуырда өңірімізге келгенде сұхбаттасқан едік.

– Сіздің ұлылар тақырыбына байланысты өнімді еңбек етіп келе жатқандығыңызды зиялы қауым да, былайғы жұртшылық та жақсы біледі. Десек те бүгінге дейін не тындырғаныңызды қысқаша айтып өтсеңіз…

– Хакім Абайдың 150 жылдық тойы қарсаңында «Хакім Абай» деген кітабым жарыққа шыққан еді. Сол еңбегім орыс, түрік, ағылшын тілдерінде де жарық көрді. Ал бас ақынымыздың басты шәкірті Шәкерім қажының 150 жылдық тойы қарсаңында «Данышпан Шәкерім» және «Мудрость Шакарима» деген атпен екі тілде жарық көрген туындыларым жоғарыдағы еңбегімнің заңды жалғасы деп білемін. Солардың қай-қайсысының болмасын орысша аудармасын өзім жасадым. Ондағы мақсатым асыл құндылықтарымызды ең алдымен орыс тілді қандастарымызға да жеткізу еді. Сол мақсатым дұрыс болды ма деймін. Соның айғағындай, әлгі орыс тілді бауырларымның сіздің ұлылар туралы еңбектеріңізді оқыған соң, енді олардың түпнұсқасын оқуға ден қойып отырмыз деген мағынадағы жүрекжарды сөздерін естіп қалып жүрмін.

– Енді не тындыра алмадым, нендей шаруаны атқаруға үлгере алмай жатырмын дегенге келсек…

– Абай, Шәкерім, Мұхтар сынды алыптар бірін-бірі толықтырып тұрған данышпандар екендігіне кімнің дауы бар! Сондықтан оларды бірінен-бірін бөліп қарастыруға болмайды. Осы мақсатпен «Кемеңгер Әуезов» деген атпен триптихтің үшінші кітабын жазуды қолға алғаныма көп болды. Бірақ шындығын айтайын, осы еңбегімнің нүктесі қойылмай созылып барады. Бұл еңбегімді де қазақ, орыс тілдерінде қатар шығарсам деймін.

– Бұл еңбегімнің нүктесі қойылмай созылып барады дедіңіз. Соның себебін білуге бола ма?

– Әуезов «Еңлік-Кебек» трагедиясы мен «Қорғансыздың күні» хикаясын небәрі жиырма жасында жазды. Оның кемеңгерлігі сол, осы хикаясында қазақ қызын идея ретінде көтеріп, қорғансызға қорған болайық деген де, «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» деп «қалың қазағына» сөзімен өнеге көрсетіп, жол нұсқаған да осы жас Мұхтар болатын.

Ертеде Мұхаңның жақсы мағынада жан торсығы атанған шәкірті, біздің ұстазымыз Қайым Мұхамедханов «Ғазизаның басы көтерілмей қалып барады» деген сөзді әлсін әлі қайталап айтып қалатын-ды. Ұстазымның Ғазиза Мұхаңның жиені болатын деген сөзі де есте қалып қойыпты. Жас кезімізде сол сөздің бәріне соншалықты мән бере қоймаппыз. Қазірде Күшікбай бекет-бұлағына иелік етіп отырған арқалы әнші Амангелді Жікеновтің әжесі де Ғазизаны көзім көрді, бойшаң еді, әдемі еді, моласы ескерусіз қалып барады дейтін көрінеді. Демек, Ғазиза тәні де, жаны да сұлу жаратылған ару жан болған ғой. Жанынан арын жоғары қоя білгендігі өз алдына. Міне, жас Мұхтар осындай пәк жанға қарасөзбен ескерткіш тұрғызып, баршамызды әйел затын ардақтауға үндеуі кемеңгерлік емей немене!

– Сонымен осы сапарда не тындырылғанын айтып берсеңіз…

– Семейге жиі келіп тұрамын. Осы жаққа көктемде келген соңғы сапарымызда ару Ғазизаның мәңгілікке тыныстап жатқан жерін анықтап кеткен едік. Бұл шаруада бізге осы елдің тумасы Амангелді Жікенов көп көмек көрсетті. Ал осы жолы Шаған Жұмақсанов, Мақсат Жарылғасин сынды жергілікті азаматтардың көмегімен Ғазизаның басына және болашақта оған ескерткіш орнатылатын Күшікбай бекет-бұлағының алдындағы алаңға мәрмәр тастан ескерткіш тақта қойдық.

Мұның сыртында өмірдің қызығын көрмей жатып, ерте солған Ғазизаға құран бағыштап қатым түсірдік. Осы бір елеулі оқиғаға байланысты өткен шағын жиында жас ақындар жарқырап көзге түсті. Бізге керегі де осы еді. Өйткені, біздің бастамамызды олардың бек түсінгені қуантады. Сонсоң қасиетті бұлақ басында Ғазиза туралы алғашқы ән де орындалды. Оның сөзін өзім жазсам, әуені – жергілікті әнші-сазгер Тұрсынғазы Рахимовтікі. Осының бәрі қасиетті рамазан айында жүзеге асырылды.

Сөйтіп, көптен көңілде жүрген мәселеде сең қозғалды. «Кемеңгер Әуезов» атты еңбегімнің кілті де табылған секілді. Осы орайда, облыс, Семей қаласы және Абай ауданының басшылығына қолдау білдіріп жатқандығына шынайы көңілден ақ алғысымды айтамын. Алда әлгіндей шаралар өз жалғасын тауып, Семейде алдағы күзде Ғазизаға арналған айтыскер ақындар-дың республикалық сайысы өте ме деп отырмыз. Тек Ғазизаға ескерткіш орнатумен шектеліп қалғанымыз жөн болмайды деп есептейміз.

Айталық, одан кейінгі жерде Шілікті кезеңінде Әйгерімге, Жидебайда Абайдың дана әжесі Зереге ескерткіш орнатып жатсақ, ол да әйел затын ардақтай білетін елдігімізді айғақтап жатар еді.

– Сіздің үш алыптың шы-ғармашылығын насихаттаудағы еңбегіңіз туралы айтып жатырмыз ғой. Сонымен бірге сіз депутат ретінде де оларға қаншалықты қызмет еткеніңізді де, осы жолда қолдаумен бірге кедергіге де тап болғаныңызды да білеміз…

– Қасиетті Жидебайдың басында қонақүй салдыру жөнінде бастама көтеріп, депутаттық мандатымды пайдалана отырып, соған қаржы бөлдіруге себепші болғаным да, жаңа сіз айтқандай жөнсіз кедергілер салдарынан оның пайдалануға берілмей қалғаны да рас. Әйтеуір, дәтке қуат дейтін жайт сол, бұл игілікті шаруа ештен кеш жақсы дегендей, өз шешімін таба бастаған секілді. Сондықтан басқа әңгімені қозғап жатқым келмейді. Ал данышпандар елінде туризмді дамытамыз десек, онда баратын қонақтардың жатын орнымен бірге, жол мәселесін түзеуіміз керек. Семейден Жидебайға, Жидебайдан Аягөзге дейін төрт жолақты жол тартылса, бұл ауыспалы мағынасында да, тура мағынасында да Абай жолы болар еді. Өйткені, қазірде Қытай мен батыс Еуропа арасында қасқа жол құрылысы салынып жатқанын білесіздер. Сонда тіпті арғысын айтпағанда, бергідегі еліміздің екі рухани орталығы Семей мен Түркістанның аралығында барыс-келіс түпкілікті өз шешімін тапқан болар еді.

Сонсоң бастапқыда «Қорғансыздың күніндегі» Ғазиза мен Күшікбай сынды екі кейіпкерді бөле жармай, ескерткішті бірге тұрғызғымыз келгені де шындық. Өкінішке қарай, әлгіндей кедергілерден соң ол талабымыз да жүзеге аспай қалды. Бірақ тағы да ештен кеш жақсы деп отырмыз. Сондықтан өзара кіналасқаннан гөрі, өзара түсіністік жақсы деп білемін.

Ал бұрнағы жылы Абай еліне шығар жолға Абай жолы деген белгі қойылған болса, соған да бастамашы болғанымды мақтан тұтамын. Өйткені, менің жолым – Абай жолы. Кешегі коммунизм жолы, Ленин жолы күйреп, еліміздің егемендігі беки түсіп келе жатқанда баршамыздың жолымыз да Абай жолы болуы тиіс.

– Cіз өзіңізді бірінші кезекте кім деп білесіз, яғни философ-ғалымсыз ба, жоқ әлде саясаткерсіз бе?

– Мамандығым бойынша филолог мұғаліммін. Бірақ кандидаттық, докторлық диссертациямды да философия тақырыбында қорғадым. Мақтанды демеңіз, қазақ топырағында жаңаша ойлау жүйесін қалыптастыруға бір кісідей атсалысқанымды ешкім жоққа шығара қоймас. Әйтсе де, мен өзімді бірінші кезекте жазушы-ойшылмын деп есептеймін.

Философия дегеніңіз – ой қамауы. Ал одан шығу үшін ойыңызға өріс беруіңіз керек. Данышпан Абай өз ойына өріс бере білгендіктен, өзі айтқандай, ғалымдықтан хакім дәрежесіне көтеріле білді. Сол хакім Абай «болмасаң да ұқсап бақ» дегендей, жасым қырықтан асқан шағымда жазушылыққа бет бұрдым. Бұған дейін жазған «Социализм: кінә және күнә» және «Ақ өлең – Аққулы мекен» деген романдарым өз ана тілімізбен бірге, орыс, түрік, араб тілдерінде жарық көрді. Ал оқырман қауым мені әлі жазушы ретінде танып біле алмай отырса, ол менің кінәм емес. Өйткені, қазіргі кітап таралымының өте аз екендігін баршаңыз білесіздер. Болашақта саяси тақырыпқа арналған «Опера» және қайғы-қасіретсіз ізгілікті қоғам құру жайын қозғайтын «Мұң» романдарын жарыққа шығаруды ойластырып жатырмын. Мұның сыртында биылғы күзде алғашқы драмалық шығармам Алматыдағы Әуезов атындағы академиялық драма театрында қойылғалы жатыр.

– Енді сенатор ретінде не бітірдім деп есептейсіз? Парламент отырыстарында қай тілде сөйлейсіз? Балаларыңыз бен немерелеріңіз қай тілде сөйлейді?

– Сенатор ретінде ғылым, білім заңдарын жетілдіріп, қабылдауға тікелей қатысым болды. Басқа да заңдарды талқылап, қабылдау мәселелерінен сырт қалып көрген жоқпын. Депутаттық сауалдарды мемлекеттік тілде қойып қана қоймай, әріптестерімді де соған шақырып отырамын. Парламент отырысында Әуезовтің «Қилы заман» хикаясының кейіпкерлері Ұзақ пен Жәмеңке батырларға Алматыда көше аттарын беру туралы екі мәрте мәселе көтердім. Алдағы күзде Кегенде Албан көтерілісі жөнінде конференция өтпек. Сонда бас баяндамашымын. Республикалық деңгейде өтіп жататын осындай келелі мәселелерден сырт қалған кезім жоқ. Балаларым да, немерелерім де қазақша оқиды. Жазғы демалысымды шетелде емес, немерелеріммен елде, Аққулыда бірге өткіземін.

– Сіз Семейде оқыдыңыз, сондықтан да болар былайғы жұртшылық сізді осы елдің тумасы деп есептейді. Павлодар өңіріндегі ерке Ертіс жағасындағы Аққулы мекен – туған жеріңіз. Ол жақта тұрмағанмен, ондағы беделіңізді де жақсы білеміз. Алматыға барып, қырқыңызда қамал алып, елге танылдыңыз. Астананың сіз үшін орны және бөлек. Десек те, солардан сізге қайсысы ыстық?

– Әркімге өзінің туған жері – Мысыр шаһары дейді халқымыз. Өткен жылы сол туған жерім Аққулыда хакім Абайға ескерткіш тұрғыздық. Мұнда хакім ақынның туған күні жыл сайын аталып өтеді. Қазірде соған дайындалып жатырмыз.

Ал енді Алматыға келетін болсақ, сіз жоғарыда дұрыс айттыңыз, жасым қырықтан асып сол жаққа барған соң жолым ашылып, сөзім халыққа жете бастады. Тағы да мақтанды демеңіз, өз басым кешегі алып империяның ақыры жақындап қалғанын сонау сексенінші жылдардың басынан сезген едім. Соны ептеп болса да халыққа да сездіру мүмкіндігі М.Горбачевтің қайта құру саясатынан кейін ғана туды. Жалпы, кешегі кеңес жұртшылығы сол Горбачев пен Ельцинге өкпесі жоқ.

Астана деп жатырсыз. Еліміздің бұл бас қаласы Елбасының туындысы десе жарасады. Осында тұрып еліміздің егемендігінің қалыптасуына қолдан келгенше үлес қосып жатқандығымды және мақтан тұтамын.

Осылай дей отырып, мен үшін қасиетті Семейдің жөні бөлек екендігін бөле жара айтсам, мені басқалар дұрыс түсінеді деп ойлаймын. Өйткені, осында оқып, осында ат жалын тартып мінгенім рас. Одан да бұрын кемеңгер Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы осы өңірге арналған. Жоғарыда айтқандай, ауыспалы мағынасында да, тура мағынасында да тек Жидебайға ғана емес, халқымызды жарқын болашаққа бастайтын Абай жолы осы арадан басталады.

– Әңгімеңізге рахмет!