Тарих

Ұлылар мекеніне саяхат (эссе – баян)

Ұлылар мекеніне саяхат (эссе - баян)

Абылғазы атамыздың әңгімесі бұзау емізіп, таяқ жегізбесе де, мамырдың мамыражай күні бұл уақытта әжептәуір еңкейіңкіреп қалған. Әлденеге алаңдап, мазасызданып отырғанымды байқап қалған жолбасшымыз: – Әй, жігіттер! Қайдағы бір атамзаманғы барымта мен қарымтаны айтып мен осы сендерді жалықтырып алғам жоқ па? – деп, екеуімізге барлай қарады.
– О не дегеніңіз Беке! «Білгенге маржан» – демекші, мұндай мазмұнды, мағыналы әңгімені сәтімен тыңдаудың өзі бір ғанибет емес пе? Тек, Жидебайға жеткенше күн кешкіріп кетеді демесек… – деп, сөзге араласқан Қиекең де, тұруға ыңғайлана берді.
– Ә, бұл ойың да орынды екен. Ондай болса мен де біраз тізгінімді тартыңқырап, бұл әңгімені ақын аталарымыздың басына жеткенше бір жақты қылайын, – деп, орнына жайғасқан Бекен аға қайсыбір әңгімешілер секілді: – Мен жаңа қай жерге келіп ем? – деп, тыңдаушыларының көмегіне жүгінбей-ақ, өз заманының біртуар батыры атанған Абылғазы әңгімесін үзілген жерінен жалғап әкетті.

АБЫРОЙДАН АЙЫРҒАН АТА-БАБА АРУАҒЫ

– Ағаш-ағашты далдалап, бұғып келе жатқанымда бір алаңқайдан бес кісі шыға кеп, төпелеп-төпелеп ұстап алды. Сілтеген сойылым біреуіне тисе бұйырмасын. Жетектерінде бір қара шолақ аттары бар екен, әлгіге мінгізіп, екі аяғымды атқа таңды да тастады. Екі қолым артыма қайырыла байланған. Сөздерінше, бүкіл серіктерімнен қолға түскен мен ғана екем. Есім енді кіргендей, өз жайымды ойласам, мені аруақ атқаны анық. Іштарлық, күншілдік иттің жеткізгені осы болды. Абай қолбасы етпесе, осы иттігімді дәл білген… «Тарт сазайыңды!» – деп, өзімді-өзім табалап келем. Алайда, үміт шіркін де үзілмейді ғой. Күн шыға су жағасына таяғанда артыма көз салсам, көз ұшында бір қара жұлындай боп ұшып келеді. Көз сүртуге қол жоқ, тесіле қарағанда жетегінде қылаңы бар. «Қолбасы бала Бесбесбай шығар дейін» – десем, оның Ақкөк аты қылаң боп көрінсе керек еді ғой. Суға кеп түсіп, судан шыға бергенде шалқалап қап, анықтап көз салсам, жетектегі ат нақ Ақбоз атым болды. Енді мыналар көріп қоя ма деп, бұларды сөзбен алдандыра бастадым. Малын жауға алдырып, өздері жеңіліп келе жатқандар сөз көтере ме?.. Болмашы әзіліме ашу шақырып, кезек-кезек сойып-сойып кетеді. Іштей өз-өзімді «Ә, Абылғазы! Саған сол керек. Аруақ атқан соң осылай болмақ» – деп, сықпыртып келем. Ашулы серіктерім біраздасын қара шолақты жетектен жіберіп, алдарына сап айдады. Енді маған қамшы емес, басы-көзіме сойыл тиіп келеді. Оны да «сыбағам» деп қабылдадым. Осылайша әжептәуір соққы алдым. Бір мезетте көз қиығын жіберсем, манағы қарайған төніп кеп қапты. Қу сөзді көбейтіп жібердім бе, жігіттердің екі-үшеуі бірдей тілдеп, жабыла төпелей бастағанда, күтпеген жерден – Қайда апарасың?! – деп ақырған дауыс шыққанда, бесеуі абдырап, жан-жаққа тұра қашты. Сөйткенше болған жоқ, әлгі келген бейтаныс құтқарушы көз ілеспес шапшаңдықпен бесеуін бес-ақ ұрып сұлатты. Бесбесбайды таныдым. Ақкөк аты терден қап-қара боп кетіпті. Енді менің астымдағы қара шолақ ұстатсашы… Әйтеуір, әуре боп жүріп ұстап, аяғымды таңған шылбырды жарқ ете қалған кездігімен қиып кеп жібергенде, серейіп түстім. Қолымды босатып Ақбозды көлденең тосқанда, сендерге өтірік, маған шын, үш ұмтылып атыма міне алмадым. Қаһарына мінген Бесбесбай: – Ой, Төбет! – деп, зекіп жіберіп, ат үстінен келген бойда атыма көтеріп ап, бір-ақ салды. Аялдамастан жөнеле бердік.
Баланың зекігеніне қарағанда, ол менің соғысқа қатыспағанымды білетін секілді. Бұл да қайғы үстіне қайғы боп жамалды. Оның үстіне күні кеше Ақбоздың желісіне әзер ілесіп келген көк ат қазір ауыздығын қарш-қарш шайнап дүлдүлге айналған. Менің Ақбозым баланың Ақкөгінің желісіне шауып әзер ілеседі. Соған дейін Ақбоз аттың алдына ат түсер деп ойлаппын ба? Ат басын еркін жібердік. Обалы кәне, Ақбозым ә дегенде шыға созылып, зымғап бергенде Қолбасы қалыңқырап қойды. Аттардың алғашқы қарқыны басылып, шын жүйрік бауыры жазылар жер шапқанда Бесбесбайдың Ақкөгінің құлаштап кеп қалғанын байқадым. Тақымымды қанша қысып, атым қанша зымғағанымен Ақкөк ат қоймай жетіп, көп таласпай-ақ алдыма шықты. Осы арада «Менен де, атымнан да аруақ қашты. Бар абыройдан жұрдай болдым!» – деген ойым расқа шықты деп білдім.

АБАЙ ЖАЗБАЙ ТАНЫҒАН – ЕРДІҢ СОЙЫ БЕСБЕСБАЙ

Бір ғажабы, бала батырға бұрынғыша қызғанышым оянбады. Ісіне сүйсінгендеймін. Оған сүйсінген сайын Абайдың мұның кім екендігін жазбай танығанына қайран қалам. Көз алдыма кешелі-бері қаншама күн-түн жол жүріп, Керей еліне бірге келген Бесбесбай емес, мүлде бөтен адамның айбарлы бейнесі келе береді. Байқағаным, бала батырдың иығы шығып өркештеніп кеткен. Бет-ауызы көнектей боп ісіп, самайынан аққан қаны қатып қапты. Мана кешкісін жорық алдында ғана киген ақ жейдесінен тамтық жоқ. Шоқпары жарыла сынып, сойылы қысқарған. Сойылдың ұшына көзім түсіп еді, ұшынан жеміріле сынған екен. Бұл – баланың ұрғанда сойылды дәлме-дәл сілтегендігін көрсетеді. Ұрар жеріне сойыл ұшы дәл тигенде осылай жеміріліп отырады. Көп ұзамай қолға да келіп жеттік. Алдымыздан шыққан жігіттер маған аңырая қарайды. Бәрінің болған жайды білгісі келеді. Менде де, Бесбесбайда да үн жоқ. Келген бойда жігіттерді түгендесем, бәрі түгел екен. Тек, баршасы жаралы. Бастары жарылған, мойындарына, мұрттарына қан қатқан. Сынған ба, мойындарына қолдарын асып алғандары да көп. Бірақ, мойып келе жатқан бірі жоқ. Шіркін, жеңіс қуанышына не жетсін!?. Түстік жерге шығып, анадағы төбелерге жеткен соң, қолды тоқтатып, екі биені сойып, қол ыстық ас ішті.
Қолбасы: – Аба, жылқының мөлшерін шамалаңызшы. Ерімен келген атты бір-бірлеп санаңыз! – деп, аз-маз тынықты. Қарауылдағылар артымыздан көрінген адам түгілі, жорғалаған тышқанның да жоқ екендігін мәлімдеді. Жылқы саны екі жарым мыңға тарта екен. Тек, ер-тоқымымен жүрген аттың өзі екі жүз елуден асты. Енді жылқыны тықпалап айдамай, ауық-ауық тыныстатып, көгалды, я қалың бетегелі жерді біраз жұлғызып-жұлғызып келеміз. Таң біліне соңғы қонған биігімізге жетіп және тыныстап, ыстық ас ішіп, қолды іріктедік. Осы кезде қолдың Қолбасыға деген бейіл-құрметіне сын көзбен қарай бастадым. Келе жатқан жолда көп жігіттер маған қарайлап, шешімді сөзді менен күтіп келген-тін. Енді олай емес, бала басшыға әбден сенгендік байқатады. Не сөзі болсын табанда орындайды. Оны жассынатын бірі жоқ сияқты. Осыған қарағанда оның ісі кілең батырлардың ішіне қонғаны күмәнсіз секілді.
Қуғын жоқ боп шықты. Батырлар да сергіп, әңгімеге, әзіл-күлкіге ден қоя бастады. Төл аттарымызды қоя беріп, жаудан түскен аттарға міндік. Мен ептеп соғыс жайындағы пікірлерді суыртпақтап сұрай бастадым. Жігіттердің барлығымен сөйлесетін емес, тыңдағаным Дулат батыр мен Баймұрын болды. Екеуі де сөзге жоқ кісілер еді. Дей тұрғанмен екі батыр да Бесбесбай қайратына риза. Ал оны Қолбасы еткен Абай сыншылдығына қайран қалады. Дулат қарт: – Құнанбайдың мына Абайының білетіндігіне өлшеу жоқ. Торғай атамыздың немересі Байтөреұлы Бесбесбайды қайдан тапты екен, ә? Бұл өзі бұрын-соңды көрінбеген жап-жас неме емес пе? – деп бір қояды. Баймұрын болса: – Біз Даукең екеуіміз ұрысқа жылқыны суға саларда, судан өткен соң ғана араластық қой. Оған дейін соғыс барысын сырттай аңыстап, жылқыны шашау шығармай, суға қарай аудара бердік, – дейді қанды көйлек досының сөзін қостап. – Ойпыр-ай, бұл Керейлерің не қылған соғысқыш ел!.. Бесбесбайдың «Абылайлаған» дауысы өзіне жау шақырғандай болды. Небір дию жігіттер «Абылайлаушы» қолбасы екенін аңдап ап, ортаға алып жабылып береді. Жүн сабағандай сабайды. Ал біздің бала қайтет десеңші?.. Сол қолында шоқпарын үйіріп жау соққысын дарытпаса, оң қолындағы сойылмен алды-артымен бірдей ұрады. Адамның аруағы көтерілетін уағы болса, бұл баланың сол түні аруағы көтерілген, өзіне де аруақ қонған әрі қорғаған сәт түні болды.
– Бұл сөзге не айтарымды білмедім. Шынымен де, Бесбесбай – сөзге сараң қос батыр қосыла мақтағандай, ерлігіне ел сүйсінгендей аруақты ердің сойы еді. Менен өзге жігіттердің бәрінің жүзі жарқын, шынын айтсам, бұл менің күнімнің сөнуінің басы екен…
Елге де жеттік. Абай: «Қара шаңыраққа – Өскенең шыққан үй, Зере, Ұлжан бәйбішелер ауылына келсін!» – депті. Тобықты елінің бас көтерер басшылары түгел жиналған екен. Онда қажының – Құнекеңнің көзі тірі. Өз тұғырластарымен өзі – бір төбе. Жас бозбала, жігіт-желең түстік жерден шулап-шұрқырап қарсы алды. Бозқасқа, ақсарбас айтылып сойылуында есеп жоқ. Біздің келуіміз екі күн тойланды. Осы күндері Бесбесбай қасынан мені екі елі тастамады. Бұрынғысынша төр менікі болғанымен, менің бағатыным – Абай. Абай өңінде де мені ұнатпаған белгі жоқ. Үшінші күні олжа үлес боп, олжа Абай аузымен бөлінді. Неге екенін, Абайдан шақырту келгенде, ішім қылп ете қалған. Өзі Оспан үйінде жалғыз екен. Үстіне кірген маған көзінің болатын салып қарағанда, шөгіп кеткендей болдым.
– Е,е, Абылғазы! Талай салыстырған тарлық сенде де бар болды-ау!.. Қайыр, бұл жолғыңды ұмытайын. Бұрынғы Абылғазы боп жүре бер. Аруақ кешсе, мен кешірдім! Бар! – деді. Тірі шықтым десем де, өліп шықтым. Бұдан соң қол бастап көргем жоқ…
Осылай деп Абылғазы ақсақалдың әңгімесін терең бір күрсініспен әлде бір өкінішпен болар, тәмамдаған Бекен аға бір сәт өз ойымен өзі боп, үнсіз қалды. Бұл уақытта біздің мінген көлігіміз қазақтың біртуар перзенттері әрі қайталанбас алып тұлғалары Абай мен Шәкерім қатар жерленген әйгілі Жидебай қыстауына тұмсық тіреген. Күннің едәуір еңкейіп қалғанына қарамастан, соншама жерден арнайы келгесін қазақтың ұлы ақындарымен бірге жерленген ескі қорым басына құран оқып, дұға бағыштадық… (Ол кезде Жидебайдағы қазіргі Абай – Шәкерімнің кесене-кешенінің жұмыстары ЮНЕСКО аясында тойланатын Абайдың 150 жылдық тойы қарсаңында енді-енді жүргізіле бастаған болатын).
Сол жолы Бекен аға қайтар жолда да, үйге кеп ұлына қой сойғызып, түннің бір уағы болғанша да, тіпті ертеңгісін түс ауғанға дейін де бірқыдыру әңгіме айтқан. Ол әңгімелердің барлығы жадымда қалмаса да, шежіреші ағаның «Ұлылар мекені» кітабына енгенін көріп, көзайым болған жайым бар. Алайда, газеттің мүмкіндігіне байланысты «Ұлылар мекеніне саяхат» атты баян-эссені осымен тәмамдауға мәжбүрміз.
Пікірлеріңіз болса, редакцияға жолдауларыңызға болады.

Серік ҚҰСАНБАЕВ

Суретті салған – Мерей Қайнаров

(Соңы. Басы газеттің № 138,141,145,151,153 нөмірлерінде жарияланды)

Осы айдарда

Руханият

Ұлылар мекеніне саяхат (эссе – баян)

Ұлылар мекеніне саяхат (эссе - баян)

ТЕҢІЗ ЖАҒАЛАУЫНДАҒЫ ҚАРЫМТА

…Бірақ, қолды кім басқаратындығын бірі де білмейді. Қол ағасы белгіленбеген. Тобықты атамның әр атасына ие ел ақсақалдары да жиылып, бір көк қасқа айтылып сойылыпты. Ет желініп болған соң, Абай ортаға шығып, шешімді сөзін айтты. Аттанбақ кісі саны жетпіс бір екен. Бұл – Тобықты руы үшін киелі сан саналады. Өйткені, Тобықты Шыңғыстауға келгенде, Кеңгірбай-Мамай соңынан еретін жігіттер саны жетпіс бір бопты. Менің тосқаным – Абайдың қол ағасын атауы. Абай шетте отырған бір жігітті ымдап шақырды. Мен танымайтын жасөспірім. Мұрты жаңа түбіттене бастаған.
Абай: – Қолды мына жігіт бастайды. Аты – Бесбесбай. Осы ұзын сызса жүресің, көлденең сызса қонасың. Мұның дегеніне бағынбағаның, жұмсауына жүрмегенің – бұл ел бетін көрмей-ақ қой. Аруақты аяққа таптаған, шіріген жұмыртқамын деп біл. Өзге ел табасың, кімің болсаң да! Баратын елің – Керей елі, жерің Қорғалжын теңізінің бойы. Сол ел мен жерді жақсы білетін мына екі жігіт – менің жылқышым. Қыс бойы жылқыда болды. Естеріңде болсын, қолда кісі қалдырмаңдар. Кісі өлтіруге ұмтылмаңдар. Қолға түсер болсаң, қорықпа! Мен тірі болсам, ұзатпай алып шығамын. Сендермен ел аруағы бірге бармақ. «Аруақ алдымызда бастап, бетімізді түзеп отыр» – деңдер. Аруақ жар болсын, жігіттер! Сендер ұрлыққа емес, ел намысы үшін қарымтаға аттанып барасыңдар. Абай осыны айтты да: – Ал Бәке! – деп Жуантаяқ Байғұлақ ақсақалға сөз берді. Бәкең батасын беріп, жөнелтіп салды. Ауылдан аруақ шақырып, Абылай мен Кеңгірбайды кезек атап, ұрандап шауып шықтық. Барымта – жасырынып шығар ұрлық емес, салты солай…
Жол тартып келеміз. Шыққаннан бұрынғы әдетімше қол алдындамын. Қолбасы бала да менімен қатар жүріп отырады. Әңгімеге тартсам, сөзге жоқ. Тұрпайылау сөйлеп, қоңқ етіп жауаптасады. Дене бітісі мен атқа отырысына сүйсіндім. Атпен қоса туып, қоса жұтылғандай отырысы. Тым шекелі, басы кішігірім қазаннан үлкен. Көзі жолбарыстың көзіндей отқа толып, жып-жылмағай тасырайып тұрады. Қаруы бақан іспеттес ұзын сойыл, тақымында қара шоқпар, белінде қысқалау қылышы бар. Ат шалдырып, түнейтін жерлерді кейде оның келісімінсіз-ақ белгілей саламын. Бала басшы оған қарсы келмейді. Онысына ырза болғаныммен, қолбасы боп белгіленбегенім ішімді аяздай қарып, жібітпейді-ақ…
Сонымен, барар жерімізге таяғанда, жер бітісі өзгеріп, ылди боп, жазыққа айналды. «Жобалауымызша бір-екі күндік жер қалды» – десіп келе жатқан бір түнде жол бастаушы екі Керей қашып кетпесі бар ма. «Қап!» – деп, санымызды ұрдық та қалдық. Не істеу керек? Жетпіс бірімізден бұрын-соңды бұл жаққа аяқ басқанымыз жоқ екен. Қолбасымыз: – «Сонша жерден келіп, қобалжудың керегі не? Абайдың екі жылқышысы еліне хабарға кеткен болды. «Дұшпан хабар тапты» – деп есептейік те, осы бетімізде түнде жүріп, күндіз қарауыл қарайық. Жүрегіңе қобалжу кіргенің болса, менен рұқсат, ат басын кері бұруыңа болады. Қазір Абаң екеуіміз арамызды ашып тұрамыз, өткенің қол қатарында қаласың!» – деп, қатқылдау сөйледі. Бала басшының бұл сөзі менің ішіме қона кетті. Бұл – қолды қайрау. Ер қайратын жану ғой. Жақ ашпай-ақ, жеке шығып, бала басшы екеуіміз арамызды ашып тұра қалдық. Қол бір-бірлеп екеуіміздің арамыздан тегіс өтіп болды. Бұл – қол алдағы айқасқа тас түйін деген сөз. Қолбасы бала көзі от шаша жайнап, өңі кіріп дүр сілкінгендей. «Біз бүгін күндіз ашық жүреміз. Түнде кеткен екеу жетіп, елі хабарланғанша уақыт ұту керек. Ат тынығатындай уақытымыз бар әлі» – деп, қолды бастап жөнелді. Байқаймын, Бесбесбай бала етек-жеңін жинап, дұшпанға кезігер сәт таяған сайын өзгере бастағандай. Тым жинақылана түсті. Бұл қолға да әсер етіп, жігіттердің де жүріс-тұрысы ширап кетті. Жүрісіміз суыт болды. Жер табанын бірөңкей саңлақ аттар қуырып-ақ жіберді. Жазықтан шығып, төбе-төбеге кеп іліндік. Кежуілге, қарауылға адамдар қойылып, қол тынымдады. Ертеңмен тұрып, ыстық істеп ішіп, ат оттатып жаттық. Қарауылдағылар «Алыс емес бір биік көрінеді, кежуілшілер сонда кетті» – деп келді. Түс қайта олар да оралып, бір түстік жерден жайқын теңіз суы көрінгенін, бергі жағы қалың ел екенін, өздері көшіп, судан өтіп, қонып жатқанға ұқсайтындығын жеткізді. Қолбасы маған: – Сіздің көзіңіз алысты көреді дейді ғой. Қасыңызға екі жігіт алып, жолаушыға ұқсап биікке шықсаңыз. Егер көшіп, судан өтіп қонып жатса, енді жасырынып қайтеміз. Күн батқанша сол биікке жетіп, қараңғы түсе судан өтіп, жылқысына тиелік, – деді. Мен де сол сөзді қостадым. Өйткені, бүгін біз үшін қолайлы күн. Бүгіннен кешіксек, бұл елге ішкеріден тағы да күш қосылмақ. Биіктен қарасам, кежуілші топтікі рас. Қалың ел судан ары жаққа асығыс өтіп, қонып жатыр. Қолға белгі берген соң, олар да келді. Аттардың ерін алып, сергітіп, кеш түсуін күттік.

ШАЙҚАС АЛДЫНДАҒЫ ШИРЫҒУ

Күн кешкіре биікке шығып қарап отырмыз. Шимаңдай қалың ел судың ар жағына қонып, үйлерін тігіп болған екен. Бергі жағада тіршілік белгісі жоқ. Әр үш-төрт ауыл ортасына жылқыны қоғамдап жүр. Ауылдар жылқыларын теңізге жапты да, топтап айдап кеп, бір-біріне қоса бастады. Әр топтағы жылқыда үш-төрт мыңның қарасы бар. Мұнысы жылқыларын солайша топтап ұстап, құрылған қолдарын да топтап жиып ұстаудың, жауды сөйтіп қарсы алудың шарасы екенін ұқтық. Осы арада үлкен бір қателік жібергеніміз көрінді. Мынау судан арғы жаққа қалай өтеміз? Күндіз өткелді барлап білуді қаперден шығарыппыз. Тағы да «не істеу керекке?» тірелгенде, Бесбесбай «тілсіз жау болғанымен судан қорқып кері қайтпаспыз. Бір қылта жері табылмас дерсіңдер ме, саламыз суға атты» – деп, қайраттанды.
Зор шайқас болатынына күмән жоқ. Қалың шайқас үстінде бір-бірімізді ұрып алмаудың тәсілін іздестірдік. Ақылдаса кеп, баршамыз сыртқы киімді шешіп, сыптай қып буып, қанжығаға байлап ап, ішкі көйлегімізбен кілең ақ киімді болмақпыз. Ол да істелді. Қолда кісі қалдырмау үшін бір-бірін жақсы танитын сыр мінез жігіттерден топ құрып, жетекшісіне ешбірінен көз жазбай, топ болып соғысу міндеттелді. Бірі аттан түсіп қалса қоршап тұра қап, атқа мінгізіп немесе өңгеріп әкетуі керек. «Абылайлайтын!» тек қолбасы Бесбесбай болмақ. Ол олай-бұлай болса, «Абылайлап!» – дауыстайтын мен болуым керек. Өзгелер тек «Кеңгірбайлайтын» болсын! Қол бағытты сол дауыстан айыратын болады. Осыған тоқтап, Алла мен аруаққа сыйынып, іңір түсе теңізге бет түзедік. Бала бастыққа қараймын, өң-түс, жүріс-тұрысында қымсынған, қысылған нышан жоқ. Тек, тас түйін ширығу бар. Біраздан соң Бесбесбай:
– Ағасы, қолдың артына түсейік, – деген соң ат басын іркіп, кейіндеп едім, «Абай ағам кісі жазым болса, сүйегін қалдырмай, белгілі бір жерге «аманаттай» жерлеңдер. Кейін алғызамын деген еді» – деді.
– Мұнысы ақыл екен! – дедім мен де қоштай сөйлеп.
Теңізге кеп тірелдік. Біз соғысу үшін ғана емес, жылқы алуға келдік қой. Қолдың көбі соғыста жүргенде, жылқыны айдап әкетуге деп жиырма жігіт бөлгеміз. Су бойын жағалап келіп-келіп бір қылтаға ат салып, өте шықтық. Жылқы айдаушылардың басшысы жырынды жершіл Баймұрын болатын. Баймұрынды шолғыншыға жібердік. Ол қайтып кеп: «Теңіз жағасында жылқы жоқ. Ел жылқысын үш-төрт мыңнан шоғыр ұстап, ішкеріде бағып жүр. Үй сайын ерттеулі тұрған ат. Бірнеше кежуілдегі топтар көрдім. Меніңше, ары, ішкері өтіп барып соқтығайық. Талқан қып, бұзып өтпесек, жылқы алғызбайды. Артымыздан қуғын болдырмау үшін осы дұрыс болады» – деді.
Сыбызғымды қолыма алдым. Қолбасымыз зырылдауығын қатайтты. Осы кезде «Жау қайдалап!?» жалаңдап тұрған жігіттерге көзім түсті де:
– Бұл келгендердің арасында осалы бар ма..? Кез келгені бір-бір қол бастар азаматтар. Әрқайсысы он кісілік атан жілік жігіттер десек, сол жетпіс біріміз мыңға татимыз-ау, – деп ойладым.

КҮНШІЛДІК ПЕН ІШТАРЛЫҚ ЖАУ ҚОЛЫНА ТҮСІРДІ

Сыбызғы, зырылдауық тартып кеп, жылқыға тидік. Жер де айғай, көк те айғай… Жері ойдым-ойдым ағаш, қалың шалғынды екен. Кіммен кім соғысып жатыр, мәлімсіз. Аннан бір, мыннан бір қолбасы баланың «Абылайлап!» ақырған дауысы шығып қалады. «Қайда?», «Қайдалаған?» ел кісілері үсті-үстіне құйылып жатыр. Бір тәуірі мылтық дауысы шықпайды. Сарт та, сұрт қағысқан сойыл, шоқпар, бір-біріне кіжініскен дауыстан құлақ тұнады. Мен соғысқа араласқам жоқ. Ауық-ауық жүгіртіп кеп, қолды аралап өтемін. Біздің ақ киімділеріміз қарсы жаққа лек-лек боп араласып, ұрыс шебін бұзып өтіп, бұзып шығып жүр. Ел кісілері әрбір жерде жусап қап жатыр. Бірақ, үсті-үстіне төрт тараптан құйылып жатқан кісіде есеп жоқ. Сол уақытқа дейін «Кеңгірбайлап!» жарқын-жарқын шыққан дауыстар барлығып, қарлығып шығатын болған. Қолбасының тамағы да қарлыққандай. Ал соғыс барысы жойқын. Ұрыс бәсеңдер емес.
Сырттай тұрып зерігіп, біраздасын жүрегім де сескене бастады. «Түгеліміз қолда қалсақ қайтеміз?» – деген үрей санамды жаулай бастады. Әрі Абай ұнатқан, қолбасы еткен жап-жас жігіттің жеңіп, жылқы апарғандағы атақ-даңқ көз алдыма келіп, ішімді қызғаныш та буып барады. Әлі бір ретке де сойыл сілтегенім жоқ. Атым да, өзім де тың тұрмын. Басыма екіталай күн туа қалса, қашып құтылатыныма бек сенімдімін. Осы бір сумаңдаған ұры ой бойымды әбден билеп алды. Түн ортасы ауып, таң алдындағы қараңғылық түсе соғысушылар су жағалауына ауыса бастады. Тың тыңдап, соңдарынан еріп келем. Байқауымша, манағы жан-жақтан қосылған ел адамдары сиреп, біздің жігіттер жау жағын еңсере бастағандай. Бұл күншілдік, іштарлық дегенді қойсайшы. «Апырм-ай, шынымен біз жеңгеніміз бе?» – деген жымысқы ой, тағы да жылт ете қалды. Ендігі жерде, бағанағы соғыс орнын аралап, жараланып, аттан түсіп қалғандар болса құтқарып, абырой алмаққа Ақбозбен жүгіртіп жүрмін. Мертіккен, жаралы боп ыңыранып, есеңгіреп отырғандар, ыңқылдап, жаяулап атын іздеп жүргендер ығы-жығы. Кісімен бірге араласып жүрген жаралы аттардың өзі бір табын дерлік. Денінің басы жарылған. Біздің жігіттер ел адамдарының мінген аттарын да шекеден ұрып құлата берген сияқты. Майдан даласын оңды-солды сүзіп жүрмін. Сөйтіп жүріп бір қыдыру уақыт өткізіп аппын. Соғыс болған жерде қалған бірде-бір кісіміздің жоқтығына көзім жетіп, қол артынан жүрсем, жылқы да, жау да, ел де жоқ. Судан жылқыны шығарып әкетіпті. Ұрыс сарыны алыстан естіледі. Суды жағалап өткел іздеп келемін, өткел жоқ. Ақбозды суға салуға жүрегім дауаламайды. Бойымда бұрын-соңды болмаған жалғызсырау, қорқу пайда болғандай. Содан тағы бөгелеңдеп біраз жүріп, көзім бір судың енсіз, ат қарғып өтердей жеріне түсіп, Ақбозды ағындатып кеп қарғыттым. Ақбоз ытқып кеткенде, мына масқараны қараңыз, тақымым босап кетіп, сыпырылып түспесім бар ма. Бұл масқараның үстіне, судың жау жағында қалғанымды көрмейсіңдер ме…
Екі етекті түріп дегендей, бір қолыма шоқпарымды алып, бір қолымда сойылымды сүйретіп кеп, таң әбден жарықталғанда судан Ақбоз атпен өте алмаған сорлы басым ағашты құлатып түсіріп, манағы жерден ағаш бұтақтарын бір-бір басып өтіп, жаяу жөнелдім. Ендігі бар мақсатым, көзге түспей, осы арадан қарамды батыру. «Ат барған соң, біреу болмаса біреу жоқтап, іздеп келер» – деймін, өз-өзіме дем беріп.

Серік ҚҰСАНБАЕВ

(Жалғасы. Басы сайтта 16-желтоқсанда жарияланды)

Суретті салған – Мерей Қайнаров

Осы айдарда

Руханият

Ұлылар мекеніне саяхат (эссе – баян)

Ұлылар мекеніне саяхат (эссе - баян)

ҮШ БАҒЫТҚА ҚАРАП ТҰР ҮШ БУЫННЫҢ ӨКІЛІ…

Қазақта «Жол азабы» деген бар еді ғой. Осы сапар барысында сол «азап» бізді де айналып өтпеді. Жидебайды бетке алып, бір сайдың ішіндегі көне сүрлеумен келе жатыр едік, кенет «дүрс» етіп мәшинеміздің асты соғылды да, моторы бірден өшіп қалды. Әлгінде ғана әзілдесіп, арқа-жарқа боп келе жатқан үшеуімізде де үн жоқ. Түсе қап қарасам, шөп қалың өскен тау жолының қақ ортасында үлкендігі кішігірім шәугімдей тасты шөптің қалыңдығынан байқамай қаппын. Абырой болғанда, двигательдің астына бекітілген қорғаныс қалқаны май құйылған картерді сақтап қалыпты. Картер тесілсе, ағалы-інілі үшеуіміз далада қалғандай екенбіз. Қарауылға апаратын тас жол болса тым алыста. Әлгі жерде біраз айналып, картерге жабыса майысып кеткен қорғаныс қалқанын аздап болса да қалпына келтіргенше біраз бөгелуге тура келді. Ендігі жерде жол жиегіндегі тұтаса өскен қараған, тобылғы бұтақтары көліктің сыртын тырнап тастаса да дөңгелектің бірін ескі сүрлеудің ортасына салып, абайлап жүрмесе болмайтын болды.
Алдымыздағы биіктеу бір кезеңнің төбесіне шығып, бел жаздық. Айнала ұшы-қиырсыз таулы-тасты, сайлы-салалы көсіліп жатқан боз дала. Баһадүр бабаларымыздың ұстасқанмен ұстасып, тістескенмен тістесіп, айлап-жылдап түн қатып, қан түкіріп жүріп жаудан қорғап қалған қазақтың байтақ даласы. Осы даланың қойнау-қолатында, сай-саласы мен қырат-бөктерлерінде, тау шатқалдары мен өзен, көл арналарында қаншама сыр бүгіліп жатыр десеңізші…
Бір сәтке үшеуіміз үш бағытқа қарап қаппыз. Үшеуіміз де үш түрлі ойдың жетегіне еріп кеткендейміз. Үшеуіміз үш буынның өкіліміз. Осы бір Ұлылар мекеніне үш түрлі мақсатпен келіп, үш түрлі әсерге бөленіп барамыз.
Көңілі бос па, болмаса көзі ауырып жүрді ме, әйтеуір сол жолы Бекен ағаның әңгіме айтып отырғанда да, көкжиекке қадалып тұрғанда да, көзі жасаурай бергені есімде қапты. Арадағы үнсіздікті де сол кісі бұзды.
– Сонау андағайлап тұрған Ақбиікке өрлесең, қамыс- құрақты, басында үкісі желбіреген ақ шилі қоныс бар. Қоныстың оң жағы жайдақтау. Апан-апан жұрттың орны. Ал Тікенектіге құлайтын өзек басында бастаудан гөрі бұлаққа келіңкірейтін, шұрқылдай аққан суы бар орын – Қарашаның Аққұдығы аталады. Қараша балалары хақында сөз қозғағанда, Тобықты руынан шыққан, «Абай жолындағы» азаматтық ірілікпен көзге түсетін бейне Абылғазы батырға тоқтамауға болмайды, – деп бір тоқтаған ақсақал жанқалтасынан орамал-шытын алып, жасаурап кеткен көзін сүртті.
Табиғат жарықтықтың жойқын бір дауыл алдында тым-тырыс боп іштей тына қалатын әдеті болмаушы ма еді. Әлденелерді көңіл таразысынан бір өткізіп алайын деді ме, Бекен аға да біразға дейін үнсіз қалды. Сосын барып: – Абылғазы шамамен 1837-38 жылдардың бірінде туып, беріде 1925-27 жылдарда қайтты. Атақонысы Шыңғыстағы Қараша қойтасында, ата-баба қорымына жерленген, – деп кезекті әңгімесін жалғады.
– Көтібақтың екінші әйелі Меңістен Боранбай, Әйтей, Құдас атты үш ұл туып, олар үш Меңіс аталған. Сол Құдастың немерелері Кенжебек пен Мұздыбай екеуі бертін, 1923 жылы Салбурынға «Құс бабын біледі, әрі көргені көп, әңгімесіз қылмайды» – деп, ерте кетуге Абылғазыға келіпті. Ол кезде Абаң сексеннің бесіне кеп қалса керек. Бұрынғыдай атқа мінуге әлі жоқтығын айтып тартыншақтаса, ағайынды Кенжебек пен Мұздыбай Дулат ұлдары таскенеше жабысып, мінуіне ат емес, атан түйе әкелгендерін, атан үстіне қаудақ құрып, құстөсек төсегендерін, жеуіне деп жоғары сапалы ұннан бір жарым пұт ұн, тек батырға арнап бармақ қазылы ұрғашы жабағы сойып әкелгендерін айтып, ақыры Абаңды Салбурынға баруға көндіріпті.

ШЫҢҒЫСТАУ БАУРАЙЫНДАҒЫ БАРЫМТА

Содан боран апталап соққан бір күндерде тоқсанды алқымдап отырған Абылғазы қарттан інілері әңгіме сұраса керек. Абаң ақсақалдың бар жұмысы әңгіме мен күніне бір рет қыран құстардың бабын тексеріп қою ғана. Өзі де зеріксе керек. – Е, е балалар, қолқалап қоймадыңдар ғой, айтайын бір әңгіме. Бұл әңгіме Абай жарықтықпен байланысты және өзімнің Тобықты атам аруағының назасына ұшырағаным туралы болады, – деп Абылғазы ақсақал әңгімесін бастаған екен.
Бекен аға Абылғазы әңгімесін бастамастан бұрын, сәл түксиіп үнсіз қалды. Біз үнсізбіз. Сосын барып, әлденені есіне түсіргендей бір жөткірініп алды да: – Бұл әңгіме-баян сәл ұзақтау жігіттер. Сондықтан, рұқсат болса, бел суытып отырып айтайын, ә, – деді төсенішке тізе бүгіп жатып. Сонау көз ұшында мұнарлана көрінген Жидебай қыстауына бір қарап отырып, Абылғазы ақсақалдың әңгімесін бастап кетті.
– Әкем Қарашаға бір мың бір жүз қара ала жылқы бітті. Ұрынарға қара таба алмай жүрген кезім. Өзімді Тобықтының бас батыры санаймын. Жылқыда бір боз ат, бір бедеу көк бие бар. Осы екеуінен өзге жылқыны жылқым бар-ау деп санасам бұйырмасын. Жаз шыға көк биені ұстаймын да, боз ат бос жүреді. Күзде ақ боз атты ұстап, көк биені жылқыға қостым. Боз ат жараулы еді. Оны ақпанға дейін мініп, содан кейін тебінге жібермекпін. Ақ бозды сергісін деп анда-санда жылқыға қосатыным болушы еді. Бір күні сол әдетімше кешкі жылқыға шығарда ақ бозды жылқыға жіберіп, бір топыраштау бие ұстап міндім. Іңір қараңғысы әбден түскен шақта жылқыдан «Аттандаған!» дауыс шықты. Тау-тас, сай-сала «Аттанға» толы. Шауып келем. Арманым – ақ боз бен көк биенің біріне қолым жетсе-ау!.. Жылқыдан тағалы тай тастамай қуып барады. Байқаймын, жау аз да емес, осал да емес секілді. Қуып шыққандарымыз іріктеліп, қырық кісі қос-қосар алып, сайланып ап қуып жөнелдік. Мың жарымдай жылқыда кәрі-құртаң, жадау тай-байтал деген болмай ма. Жолшыбай қалып жатыр. Жылқы шұбырындысынан адасу жоқ. Күн-түн қуып, алтыншы сөткеде, бір биіктен көз салсам, көз ұшында екі-үш үйлі ауыл көрінді. Бір үйінің босағасында көк бие байлаулы тұр. Қаным қайнап кетсе керек, жетектегі атты ауыстырып міне сап, ат басын ағыттым ауылға. Ел тұрмаған екен. Ауыл көрінісімен «Ой, бауырымдап!» ат қойдым. Көк бие байланған үйден екі-үш жігіт жүгіре шығып еді, бір-бір қағып ұшырып жібердім. Үйден бір шал шығып: – Оу, қарағым-ау, қырамысың?! Сені алған жау, бізді де алды! – деген соң тоқтадым. Қарт мән-жайды былай түсіндірді. Таң қараңғысында қалың жылқы бұл ауылдың аз ғана 70-80 бас жылқысының үстіне түседі де, жау бұлардың жылқысын қоса айдап, тура ауылды басып өтеді. Сонда көк бие (бұрлығып қалған) үйді айналып шықпай қойыпты. Үйдегі жігіттердің бірі үстіндегі кісіні аттан жұлып алған кезде, жау жағынан кеп қалған екеу әлгіні қолма-қол мінгестіріп әкетеді. Содан көк бие бұлардың қолында қала берген.
Жылқы алушылардың өткеніне үш күн бопты. Сонда олар бізден үш күншілік жерге озған. Ал біздің аттарымызда оларды қуып жетердей күй жоқ. Бармақты шайнай-шайнай ат басын кері бұрдық. Жанымызға ең бататыны – жылқы алған жауымыздың кім екенін, қайдан келгендер екенін білмейміз. Тек менің бір ғана жұбанышым көк бедеуді алып қалғаным ғана. Тобықты боп жиылып, біздің үйге алты жүздей жылқы жиып берді. Бұрынғы жылқыдан қалған жүзге жуығы бар, сонымен жеті жүз жылқының басы құралды. Үш жылдың жүзі болды. Қалың жылқыдан, не оны әкеткен жаудан бір хабар ұшығы шықсашы. Ал мен болсам у жеген қасқырдай аласұрамын. Күндіз күлкі, түнде ұйқыдан айырылдым. Күнім ат үстінде, елсізді кезумен өтті.

АБАЙДЫ ӨКІНДІРГЕН ШАЛ ӨЛІМІ

Содан арада үш жыл өткенде Алатау ішін кезіп жүріп, таң жарықтала жан-жаққа көз салсам, алыс биіктен бір қылаң көзіме ілінді. Анықтап қарасам, боз атым. Мақтанғаным емес, шырақтар, көзім түстік жердегіні көруші еді. Боз аттан жан қала ма, жөнеп бердім. Маңай әбден жарықталып, күн шығуға айналды. Боз ат тұрған биікке тақалғанда, атымның бір мінезі есіме түсіп, шошып кеттім. Атым бөгде кісіні көргенде, ұйықтап жатқан иесін тарпып оятып жіберетін еді. Енді өз атымнан өзім тығылып, ат көзіне түспеу үшін таса-тасамен атқа тақадым. Бұл уақта күн де шықты. Жауым оянып, атқа мінгенше жетіп үлгеретіндей иек артпадан шыға ұмтылдым. Боз ат иесін оятып үлгергенде, мен де жетіп, үзеңгіге аяғын сала берген дұшпанымды ұрып кеп жібердім. Бүктетіліп түсті. Қарғып түсіп, жерден көтерсем, шоқша сақалы аппақ қудай бір шал. Басы жарылған екен. Есін жиысымен «Қайдан келдің? Кімсің?» – дедім шала буындырып тұрып. «Керей руынан, теңіз бойынанмын» дегенін естідім де, ашуыма ие бола алмай бауыздап жібердім. Қанын тойғанымша жұттым да, шал денесін таспен бастырып тастап, атымды алып жөнелдім. Боз ат астыма түскен соң, дүнием түгелденді. Әркімнен жиналған жылқы тұра ма? Біртіндеп шығын боп жатса да, оған опынар мен емес. Боз атты тақымда ойнатып жүрмін. Армандаған ақ боз ат маусым айында қолыма түсіп еді, күзекке түсіп, бауырдан қайта көшкен қараша айына таман Абай шақырады деген хабар жетті. Бардым Абай алдына. Ақ боз атты қайдан, қалай тапқанымды сұрады. Шалды бауыздап қанын ішкенімді, тек, теңіз бойының Керейі екенін ғана білгенімді айтқаным сол екен, Абайым түтеп берсін. Ең жеңіл сөзі: – Осынша қанға құнығармысың?! Шалды неге әкелмейсің мұнда? Тобықтыдан бұдан бұрын ертеде екі дүркін жылқы әкеткен жау еді ол. Кім екені, қай жақтікі екені білінбей кеткен болатын. Қап, Төбет-ай! Қолға түскен жауды құтқарғанын қарашы. Сен Төбет жауды қолға түсірдім, кегімді алдым, өлтірдім дейсің ғой! Жоқ, сен оны құтқардың. Ол өз құнын алып кеткен кісі. Шық үйден! – деп алдынан айдап тастады. Абайдікі ақиқат қой. Мен шалдың аты-жөнін де білмеймін. Ендеше, Абайға өкпелер жөнім де жоқ.
Өз кінәм өзімде, қыс өтіп жайлауға шыққанда, ел арасында Абай Керейге аттандырмақ боп, ат пен азамат іріктеп жатыр деген хабар тарады. Күннен күн озуда. Тобықтының бас батыры маған келген шақыру жоқ. Абайға жүрегім мұздап, ішім суи бастады. Жау әкеткен жылқы менікі. Ел азаматтары арасындағы атағым дардай. Бұл мені емес, бүкіл Жігітекті жер ету. Абай да ежелгі, ағайын өштігіне бой ұрды деп, тың-тыңдаумен болдым. Қолдың аттанар күнін естігенімде, жаным күйзеліп, Абайға жүрегім қарайып-ақ кетті!.. «Ертең аттанады!» – деп естіп отырғанымда, ертеңгі сәскеге шақыртқан Абай хабары да жетті. «Уһ!» – деп, бір дем алдым. Ақ боз ат болсын, болмасын бабында-тын. Келсем, Пұшантайдағы Абай ауылының үсті хан базар. Еліміздің санаттағы ең мықты деген ер жігіттерінің басы қосылған екен…

Серік ҚҰСАНБАЕВ

(Басы сайтта 3-желтоқсанда жарияланды. Жалғасы бар)

Осы айдарда

Руханият

Ұлылар мекеніне саяхат (эссе – баян)

Ұлылар мекеніне саяхат (эссе - баян)

Аруақтарға ата жолымен құрмет көрсетіп болғасын, көне бейіт басында көп аялдамай, сонау көз ұшында сілемденіп жатқан Арқат тауын бетке алып жүріп кеттік.
Үйренген орнына бір қырындай жайланып отырғасын: – Анау Шонжырдағы асу сай аузында құлаған зираттың орны жатыр. Бұл қорымға Тоғалақ Өтепберген молда жерленген. Өтепберген Тоғалақтың тоғыз ұлының бірі Балтаның немересі. Өз ортасына салмағы жететін, аз сөзді, ойындағысын дабырайтпай, дабырламай орындайтын сыпайы, бүкіл Тобықты жұртына мәлім кісі болыпты жарықтық. Осы Өтепберген Өскенбай асына қатысқан, соңына мол естелік қалдырған кісі. Мынау сол Өтекеңнің айтқандары, – деген жолбасымыз бұл жолғы әңгімені әріден қозғады…

ЕСКІ КҮННЕН БІЗГЕ ЖЕТКЕН ЕСТЕЛІК

– Сол кезде Тобықтыда қара танитын санаулы ғана кісі едік. Құнекең арабша жақсы айыратын. «Өсекеңнің жаназасын кім шығарады?» – дегенде, таңдау ортамыздан үздік шыққан Көкше Төлетай деген жас жігітке түсті. Мырза жаназаға жиналған молдаларды тыңдап кеп:
– Көкшенің қара құнаны бәйгеден келіп тұр екен. Би жаназасын сол жігіт шығарсын дегенді, сонда айтқан болатын, – дейді оқиғаны өз көзімен көрген Өтекең.
– Сол Төлетай кейінде Меккеге барып, қажы атанды. Бұл жерде Өскенбай асының қай жерде, қандай дәрежеде өткендігі, оған үш жүзден қандай-қандай белгілі, беделді адамдардың келгендігі, тағы басқалары жайында романда молынан қамтылғанын өздерің білесіңдер. Сондықтан мен Өтегеннің аузымен айтылған, кітапқа енбей қалған естеліктерді сөз еткелі отырмын, – деген Бекен аға шынымен де бұрын-соңды еш жерден естімеген қызғылықты әңгімелерге түрен салды.
– Жұрт Өсекең асына бірінші күнгі сәскеден бастап-ақ төрт тараптан құйыла бастаған. Үшінші ас тарқар күні – жұрт тамақтанып, сусындап болғасын, ас қызығы басталды. Күн бесінге айналғанда, ортаға балуандар шықты. Мың сан адам гуілінен құлақ тұнады. Ортаға бір дәу шықты. Өзгелер оған қарағанда құлжаның қозықасындай ғана. Жаршы ас халқын үш айналып шыққанда, бүкіл қазақтан әлгінің қарсысына ешкім шықпады. «Апыр-ай, бұл кім болды екен?» – дескендерге: «Ойбай-ау, бұл даңқты Дадан тобықты, Көтен балуан емес пе! Осы күнге дейін жауырыны жер иіскеп көрмеген, аты шулы өзіміздің Көтекең ғой бұл!» – деп түсінік беріп жатты білетіндер…
Сөйтіп, ас та тарқай бастаған шақ болатын. Біздің «қонақ тарайдымыз» жай сөз екен. Бар болғаны сейілген екен қонақтар. Бұл күні де жүз үй толы мейман күттік. Өткен күндерден жеңіл, әрине. Сол асқа аса алыстың адамдары – өзбек, қарақалпақ, қырғыз, ойғыр жұртындағы қазақ ағайындары да келіпті. Қайсыбірі асқа деп төрт аяқты мал түгілі, құл мен күң де әкелген екен. Мысалы, өздерің көрген Ғабитхан молла бар ма – асқа Керей Шүршіт байдың тартқан жігіті ол.

АРЫСТАНДЫ ШОҚПАРМЕН ҰРЫП ЖЫҚҚАН ПАЛУАН

Алыстың адамдарын күтіп, астың берекесіне көңіліміз толып, мамыражай отырғанда күжілдеген біреудің:
– Қулар бәйгенің өңгесін талап әкетті. Түйені босағасына байла, Мырзаның! Мен өз ағамның асынан өзім бәйге алам ба екен? – деген дауысы шықты. Бұл Көтен балуан екен. Мырзаның үстіне кіргіздік. Құнекеңнен қанша сескенсек те сылтауратып жүріп, орын тауып отырдым-ау, әйтеуір. Көзінен нұр, жүзінен иман төгіліп тұрған қияпаты келіскен жан екен балуаның.
Құнекең балуанға айрықша ілтипат білдірді. Бір әредікте Мырза балуанға:
– Балуан аға, жасыңыз нешеде? Өзіңізден күші асқан кісі болды ма? – деді. Балуан:
– Жасым төрт мүшелге жетті, биыл 49-дамын. Он тоғыз жаста едім. Қараменде бидің ауылына келдім. Бидің Ташкенттен бес күншілік жерде болатын асқа жүрмекші екенін естідім. Үш бәйге ат жаратыпты. Делебем қозып, барғым кеп, би маңында көп жүріп алсам керек. Би ауылыма қайтпай, неге бөгеліп жүргенімді сұрады. Асқа бірге барғым келетінін айтып едім, би сәл ойланыңқырап, рұқсат қылды. Астыма жарамды ат мінгізіп, үстіме киім кигізіп ертіп әкетті.
Ас күнінен үш күн бұрын барып тынықтық. Бәйгеге би үш атын да қосты. Бір аты да бәйгеге ілінген жоқ. Енді күрес басталды. Майданға «Қоңыраулы қоңыр» деген Қоқан балуаны шықты. Жаршы бүкіл жұртты екі айналып шыққанда бір адам белсеніп шықпады. Жаршы үшінші айналымға кетті. Бізге де жуықтап қалды. Осы кезде шыдай алмадым. Жүгіріп би алдына кеп, қолымды жайып бата сұрадым. Би де осыны күткендей екен:
– Ал да соқ, Аллауакпар! – деп бата берді. Жүре шешініп, барған бетте ұстаса кеттім де, сарт еткізіп іштен шалдым. Еңкейттім, шалқайттым – тастай алмадым. Тіпті, тырп етер емес. Енді бөгелсем, лақтыратын түрі бар. Шалған аяғымды жұлып ап, қырқалап қақтым кеп. Гүрс ете түсті. Секіріп жөнелдім. Балуан жатқан бетінде қалды. Өліп кеткен екен. Аяғым бүйірден жазым тиді ме деймін. Міне, осы адамның қабырғасын қайыстыра алмадым, інім, – деді.
Біраздан соң Мырза тағы да:
– Балуан, қолыңыздың білезігіне не болған? – деді. Өзгеміз байқамаппыз, қарасақ, балуанның оң қолының білезігі шор екен. Балуан:
– Менің жас кезімде қонысымыз аса биік таулы жерде еді. Біз қыстайтын шаттың басын арыстандар мекен қылатын. Мезгіл жазғытұрым еді. Бір жақтан келсем, зар жылаған анамның дауысы шығып жатыр. Құлақ түріп тыңдасам, анам:
– Тар құрсағым кеңіткен, тас емшегім жібіткен, тұңғышым-ай, итке жем болдың-ау. «Барма!» – деп ем, болмадың. Сен Көтен емессің, қайратың төмен. Шіренгенде бесігіңді ғана сықырлататынсың. Көтен болса, бесіктің тартпасын үзетін деп ем тіл алдың ба, құлыным-ай! – деп, зарланады. Ағамды арыстанның айғыры жеп қойыпты. Не болғанымды білмей кеттім. Қарманғанда қолыма мойыл шоқпарым ғана түсті. Арыстанның жымына жөнелдім. Шаттың басында бір ұя арыстан өсетін. Айғыры күркіреп, мен келе жатқанда жол бере беретін еді. Бұл жолы олай етпеді. Тұра ұмтылдым. Арыстан да қарсы атылғанда, ұрдым кеп шоқпармен. Бүктеліп түсті. Қарасам басы быт-шыт боп, миы шашырап, тұмсығы жерге еніп кетіпті. Ашумен шоқпарды асыра сілтесем керек. Білезігім сонда тайып кеткен екен. Ет қызуымен байқамаппын, содан шор бітті, – деді батыр.
– Құнекең Көтен балуанға да зор құрмет көрсетіп, сый-сияпат, жол-жоралғысымен аттандырған көрінеді.
Осылай деп әңгімені әріден бір қайырған ағамыз:
– Міне, осылай шырақтарым. Бұл жақтағы ел аузында ескі күндердің ертегіге бергісіз мұндай аңыз-әңгімелері тіптен көп. Оны айтып түгесем деу бос әурешілік. Біздікі сол көнекөздерден естіп-білгенімізді, аннан-мұннан оқып-түйгенімізді бүгінгі ұрпаққа, өздеріңе бұрмаламай, жұлмаламай жеткізу ғана, – деді беті-қолын шайып, дала дастарқанына жайғасып жатып.

САЯСАТҚА ҚҰРБАН БОЛҒАН СӘЙГҮЛІК

Ендігі бағытымыз – Жидебай. Бұл кезде күн екіндіге ауған. Жолбасымыз бір әредік демін алсын деген оймен Қинаят аға екеуіміздің арамыздағы әңгіме алдымыздағы тамыз айында дүбірлеп өтуі тиіс Абай тойына ойысқан болатын. Тойдың былтырдан бергі жүргізіліп жатқан қызу дайындығы, қай мемлекеттен қандай меймандардың келетіндігі, той бағдарламасына енген ат жарысы мен балуандар күресі, ақындар айтысы төңірегінде естіген, білгенімізді тағы да басқа әне-міне әңгімемізді айтып келеміз. Осы кезде манадан бері өзімен-өзі ой құшағында қалған Бекен аға:
– Ат жарысы жайында айтып қалдыңдар ғой. Мен сендерге жылқының жүйрігіне қатысты бір баян айтайын, – деп сөзге араласты. – Өскенбай асы қазақтың үш жүзінің басын қосқан санаулы астың бірі ғана болып қоймай, бірегейі боп бағаланатын даңққа жетті. Бұл астың артқаны оның айрықша ұйымы салтанатты, ретті өткендігі болып саналған. Кейбіреуге астан соңғы Бөжей реніші, аста бірінші келген Қосжетер атына бәйге бермеу, одан туындаған мәмбетейліктер өкпесі секілділер ас берекесінің бұзылуы болып көрінбеуі керек. Мұның екеуі де сыртқа шықпас, ет пен терінің арасындағы желкөбік іспетті ағайынның кемпірназы ғана. Құнанбай «Тай тулап үйірінен шықпас» – деп, өз руының мәртебесін де, аламаннан оза шапқан сәйгүлігін де үлкен саясатқа құрбан етіп, көрегендік жасады деп ұққан жөн.
Арғынның Алшынбайының екінші келген атына бас бәйгені берсе, ол үшін ұлы бидің еңбегі сіңген, сіңбек түгілі өткен де. Ал енді осы ас жөнінде сөз жеткізушілер «Қосжетер құла атының жүйріктігін қалай таныды? Бұрын ол ат бәйгеге қосылмаған ғой?» – дегенге кеп тоқтай берген. Бірақ солардың бірі де құла аттың өнерін танушы адамды атамайды.
Құла аттың жүйріктігін танып, ұлы асқа қосқызушы адамның аты – Тәті. Ол – Машан тауының оңтүстік батыс сыртында, Сарғалдақ өзенінің сол жағасына жерленген. Тас зираты күні бүгін бар. Жергілікті жұрт ол араны «Тәтінің басы» – деп атайды. Бұл жөнінде Қарсамбектің Әбіші деген кісі былай дейді:
– Тәті Қосжетердің түйешісі болған. Руын білмеймін. Қосжетер бес-алты үйір ғана жылқысы бар, аса бай адам болмаған. Бір ғажабы, сол аз ғана жылқысынан жүйрік шыға береді екен. Құнекең әкесінің асына сауын айтқан соң, Қосжетер өз үйінде отырып:
«Мырза сәлем айтыпты. Би асына ат әзірлейтін болсын, «жылқысынан жүйрік шыға беруші еді ғой» деп. Біз қай атты дайындасақ жөн» – деген екен. Қосжетерде бұрыннан бәйгеден келіп жүрген үш бәйге ат болған. Ақылдаса келе, соларды күтімге алады.
Бір күні ауыл адамдары жиылып отырса, түйеші Тәті кеп: «Байеке, Сіз Өсекең асына менің астымдағы атты қоссаңыз қайтеді?» – дейді.
Мұны естіген жұрт жатта кеп күліп, түйешіні келекеге айналдырады. Бай: «Құла ат баршын тартып қалды емес пе және ол өзі шабушы ма еді?» – деп сұрапты.
Сонда Тәті: «Ой, байеке, сіз де сұрайды екенсіз. Мен бірдеме білмесем, орынсыз қолқа салам ба? Құла атты, ең болмаса ана үш атыңызбен қатар қара жарысқа салып көріңізші» – деп жалынады. Қосжетер Тәтінің бетін қайтармай, үш жүйрікпен бірге құла атты да қара жарысқа салған екен. Құла ат жақыннан да, алыстан да байдың үш бәйге атын мал деп маңына дарытпапты. Сөйтіп құла ат астан бір жыл бұрын күтімге алынады.
Бәйгеден дәмелі деген үш аттан озған соң-ақ, Қосжетердің айналасы құла аттың жүйріктігін мойындап, Тәтіден «Әй, сен мұның жүйріктігін қалай білдің?» – деп сұрақтың астына ала бастайды. Сөйтсе Тәті: «Егер құла ат аста озып келсе ғана айтамын» – деп қана қояды.
Хош. Қосжетердің құла аты бәйгеге қосылған 500 аттан оза шауып, астың алдын шайқайды. Енді Тәтінің бағы аспандаса керек еді ғой. Қосжетер пайымды адам болар. Түйеші Тәтіні жеке ауыл қондырып, алдына екі айғыр үйір жылқы сап, көшуіне түйе, көгеніне деп қой беріпті. Сөйтіп, бір реті келгенде, Тәтіден өзі байқаған құла аттың сипат өнерін сұрайды.
Сонда Тәті: – Мен құла атты тайынан мініп едім түйеге. Жасы биыл 13-ке толды. Сол 13 жыл ішінде жылқыда жоқ үш сипатын байқап, қайран қалып жүретінмін. Біріншісі – Құла ат тайынан ағындап барып тастаушы еді тезегін. Екіншісі – тұңғиық қара суды бойлай жүзіп барып, ең тұнығынан су ішетін. Бәрібір бой бермейтін болғасын еркіне жіберетінмін. Үшіншісі – жауынның ең жылдамы өткіншісі ғой. Мейлі жақында, мейлі алыста жүрейін, өткінші жауын іліне бастағанда құла атпен «шу» деп жөнелгенде, үстіме жауынның бір тамшысын тигізбей үйіме кеп «дік» ете түсуші едім, – деген екен.

Серік ҚҰСАНБАЕВ

Суретті салған – Мерей Қайнаров

(Жалғасы, басы сайтта 26-желтоқсанда жарияланды. Жалғасы бар)

Осы айдарда

Руханият

ҰЛЫЛАР МЕКЕНІНЕ САЯХАТ (Эссе-баян)

ҰЛЫЛАР МЕКЕНІНЕ САЯХАТ (Эссе-баян)

ШЫНДЫҚТЫ БҮГІП ҚАЛСА, МҰҚАҢНЫҢ КІМ БОЛҒАНЫ?

Көкейімдегі сауалыма толық әрі нақты жауап алдым. Бекен аға Базаралы жайындағы әңгімесін осымен тәмамдаған болар деп ойлағам. Шеткі Ақшоқыдан қозғалып, шөп басып, сілемі ғана қалған қыр жолына түскеннен кейін:

– Мұқаң, ел ақсақалдарынан жинаған материалдарында «Базаралының бағын ойнас пен ұрлық қайырды» – дегенді бүгіп қалмай, сол күйі қалдырған, – деп мана дастарқан басында үзілген әңгімесін жалғады. – Олай дейтінім, өздерің де білесіңдер, романда, кезінде бүкіл Тобықтыға әшкере болған Балбала Әнетқызы мен Құнекеңнің кіші әйелі, Мұқаңның үлкен әпекесі Нұрғаным арасында болған ашыналықты бүркеп, бұлталақтатпай ашық жазды емес пе. Жазғанда да, жай ауызекі сөзбен баяндай салған жоқ. Өзіне тән айшықты тілімен көркемдеп, безендіріп ер мен әйелдің бір-біріне деген құштарлығының кесек көрінісі етіп бейнелеген жоқ па? – деп, тағы бір ой тұңғиығына сүңгіп кеткен шырақшы ағамыз сәл үнсіздіктен соң:
– Жарықтық Мұқаң өмірінің соңғы жылдарында біраз уақыттан бері суысып жүрген туысы, Сарыағашта тұратын Ахмет Әуезовтің төрінде көңілі шалқып отырып, құрдасы Ахметтен «Абай жолы» романы туралы пікірін сұрапты.
Сонда Ахмет: – Е,е Мұхтар, айтары жоқ, романың төрткүл дүниені мойындатқан шығарма ғой. Менің айтарым – бір-ақ кісі хақында. Нұрғаным апамыздың етегін Базаралыға ашқызғаның не? Базаралы – онсыз да, Базаралы еді ғой, – депті кейістігін білдіріп.
Сөйтсе, Мұқаң рахаттанып тұрып бір күліп ап: – Пәлі! Пәлі! Ойбүй, Ахмет! Мен сені алыстан іздеп жүрсем, сен өзі мына жерде ғана жүр екенсің-ау! Өйтпесем, ең алдымен шырылдаған шындық өлмей ме!? Одан соң, ғашықтар жылайды ғой. Шындық шіркін, сен қанша бүркесең, соншалықты ашыла беретіндігімен шындық. Нұрғаным апамыздың басындағы тағдыр шалға барған бар қазақ қыздарының тағдыры емес пе?! Оны сен білмегенде, кім біледі? Бүгінгі шалдар, сондай трагедияның тірі куәгерлері – біз. Мұқым Ырғызбайдан тараған әулеттің бәрі білетін дүние ғой бұл. Тіпті, Оспан Базаралыға бір ұрттам су татырмай шөлден қақтағанда, ас үйі ішінен құдық қаздырған кім еді? Әлде, мен оны ойдан шығарыппын ба? Осының бәрі жалған деп айта аласың ба, сен? Соның бәрін намыс етіп, жасырып қалсам менің кім болғаным? Апамыз сол ісінің тірісінде де, өлген соң да тексеруге, тергеуге алынатынын білмеді дейсің бе? Білгенде қандай… Біле тұра, ғашығы, құштары үшін соған барды. Сонысымен де ол аса биікке көтерілген. Пәлі, Ахмет! Сен Базаралыны көтеру үшін Нұрғаным әрекетін жазғансың ғой десең, беріден, тіптен беріден ойлап тұрсың дер едім, мен. Есіңде болсын, әдеби шығармада бір бейнені көтеру үшін, екінші біреуді төмендету – шартты нәрсе, – деп біраз күйіп-пысса керек.
Ұлы жазушының алдында шынымен де өзінің беріден ойлап, шолақ ойдың сойылын соққанына қолайсызданып қалған Ахаң «ұялған – тек тұрмастың» керімен:
– Әрине, Мұқан, сенімен дауласатын ойым жоқ. Тек, Базаралының жігітшілігі жайлы басқа да оқиғаларды келтіруге болатын еді ғой деген өз ойым ғой, әншейін, – деп әңгіме ауанын басқа жаққа бұрыпты.
Айтар ойын аяқсыз қалдырып көрмеген Мұқаң жарықтық: – Базаралы Нұрғаным арасындағы оқиғасыз да өмірдегі болмысымен, романдағы өзге суреттеулермен де қаны сорғалаған кесек тұлға болар еді. Базаралы жігітшілігін Балбала арасындағы оқиғаны берумен шектелсем де болатын еді. Жоқ, олай етпедім. Жаңа айттым ғой, бірінші – шындық өліп, ғашықтар жылайды деп. Екінші – Базаралымен арасындағы оқиға арқылы Нұрғаным апамыз аспандамақ. Шалға барған қай қазақ әйелі жүрегі дауалап ғашығына бола үй ішінен құдық қаздыра алды? Айтшы кәнеки, айта алмайсың! – деген екен.

АЮМЕН АРПАЛЫСЫП АЛҒАН АЗАТТЫҚ

Осы кезде манадан сөзге араласпай отырған Қинаят аға: – Беке, Базаралы мен Нұрғаным арасындағы оқиға да, оған деген Абайдың көзқарасы хақында да ел арасындағы әңгіме әртүрлі айтылады ғой, – деді сөніп бара жатқан отқа тамызық тастағандай.
«Осы көліктің ішінде екеуімізден басқа да адам бар ма еді?» – деп, таңырқаған жандай маған ажырая бір қарап ап, көліктің арт жағына бар денесімен бұрылған шежіреші, тағы бір жөткірініп ап: – Е,е Қиеке, қазақ «көптің аузына қақпақ бола алмайсың» – дегенді білмей айтты дейсің бе? Өсек шіркіннің сөнбей қалған от құсап әр кезеңде бір бықсып, тұтанып, түтіндеп жататын әдеті емес пе. Абай Базаралы мен Нұрғаным арасындағы оқиға ушығып бара жатқанын байқап, Нұрғанымға «Тыйылсын!» деген сәлеммен кісі жібермей ме. Сонда атадан өжет туған Нұрғаным Абайдың жіберген адамына: – Пәлі, ақылды деп жүрген Абайымыз да мына жерде жүр екен ғой. Мені Базекеңе мырзаның өзі қосқан. Тарылмасын Абай! Ғұмырымда көрген рахатты шағым осы ғана, қисын соны маған! – деген ғой. Осы сөзден кейін Абай қайтып кісі жібермепті. Бір тәуліктен соң, Нұрғанымның өзі де айылын жиған көрінеді.
Мұқаң Нұрғанымның Базаралыдай жігіттің қабыланына қалай, қашан ғашық болғандығын сол Нұрғаным апамыздың аузына сөз сала отырып:
– Үйіне кіргеніме екі жыл толғанда мырза алысқа, бір үлкен асқа кетті. Келгесін өзіне-өзі кейіп отырды. «Апыр-ай, осы қаттылығым-ай! Ас аяқталарда жігіт сыны боп, бір сырлы, сегіз қырлы «Жігіттің сырттаны» жүлдесін Кіші жүздің бір жігіті жеңіп алды. Тәйірі, Қауменнің Базаралысының қолына су құюға да жарамайтын жігіт. Бекер-ақ айдаттым!» – деп өкінді. Мен «Мырза мойындаған Базаралы қандай жігіт екен?» – деп, сырттай құмартып ем. Көргенде өзімді-өзім ұстай алмадым, – деп суреттеген жоқ па еді.
Осылай деп сонау Абай заманынан ортамызға қайтып оралған Бекен аға арт жаққа тағы да бұрылыңқырай қарап:
– Әй, Қинаят! Сен білуің де мүмкін. Базаралы жайында ел аузында ертегіге бергісіз әңгіме көп қой. Оның бәрін бір сапарда айтып түгесу мүмкін емес. Мына Серікжан естісін деп отырмын. Күндердің күні бір қажетіне жарап қалар, – деп тағы бір хикаяны бастап кетті.
– Мұқаң романында Базаралының Иркутскіден келуін қашып келіп еді дейді. Ал ертедегі қарттар Базаралы қашып емес, күш өнерінің арқасында сондағы басшылықтан рұқсат алып келген дейтін. Бұл нұсқада Базаралы өзінің елге оралуын былайша баяндаған көрінеді.
«Бірде Үркіттің колониясына ойын-сауық қойып, өнер көрсетуші цирк келді. Біреу тойып секірсе, біреудің тоңып секіретіні ежелден белгілі емес пе. Сондағы іші пысып, еріккен орыс офицерлері үйретінді аюды алдымызға әкеп, кімде-кім осы аюмен күресіп жықса, айдаудан босатылатынын хабарлады. Былайғы уақытта әлі жеткені қорғаушысы жоқ әлжуаздарға тізесін де батырып жіберетін, өңшең шаш ал десе, бас алуға әзір сотталғандардың өзі: «О заманда, бұ заман аюмен күрескені несі?» – дегендей, аңтарылып қалды.
Осы сәтте: «Тәйірі, аю деп зорайтқанымен ол да бір ит емес пе?» – дедім де, не болса да «Нар тәуекелге!» бел буып, күресіп көруді ойладым. Оның үстіне айтқан сөздерінде тұрып, айдаудан босататын болса, менің де Құдайдан тілегенім сол емес пе?
«Мен шығамын!» – деп, қолымды көтеріп, ортаға таман жақындадым. Сол жерде колония бастығымен шарт жасастым. Мен күрес үстінде өліп кетсем – сұрауым жоқ. Жықсам – тоқтаусыз азат болуым керек-ті. Айқасқа қара құлын терісінен тігілген тайжақым бар еді, сонымды киіп шықтым. Аю тырнағына бір төтеп берсе, сол төтеп берер дегендегім ғой. Аю мен ойлағандай емес, шапшаң боп шықты. Шоқтығыма алдыңғы аяғы менен бұрын тиіп, қырқа шалып ап басқанда сүйегім сықыр-сықыр ете қалды. «Атаңа нәлет, шынымен иттен жазым болғаным ба?» – деп, ашуым кеп, менің де оң қолым жотасына тиген бетте, сол қолымды ашадан салып жіберіп, көтеріп ап, соқтым кеп. Басым аюдың арандай ашылған аузына дәл келер ме. Қысылғаным сонша, босаған оң қолыммен ашылған ауызға жұдырығыммен бар пәрменіммен қойып қалдым. Аюдың тісі қаусап, жұдырығым сол бойында аюдың көмейіне дейін кірді де кетті. Аю жағы қарысып қалғандай аузын басып тістей алмай, аузы қанға толып кетті. Аяғын жиырып, серіпкенше үстінен аттап кеттім. Жабайы өскен мақұлық адам баласынан дәп мұндай қайрат күтпеді ме, кім білсін, өкіріп-бақырып, аузы-басы қан-қан боп арлы-берлі аласұра, алқалаған адамдарға тап-тап беріп ұмтылып жүр. Мойнындағы шынжырынан тас қып ұстап алған үйретушілері ие бола алмай жатыр. Тайжақымды бөксеріп түскен екен, шешініп, иығыма жамылып тұра бердім. Алқалап тұрғандар таңғалғаны бар, қолдап-қолпаштағандары бар өзара гуілдесіп кетті. Сайысты ұйымдастырған басшы-қосшылар да шеткерірек шығып кетіп, әлденеге дауласты ма, болмаса тағы күрестірейік деді ме, әйтеуір бір мәмілеге келе алмай, біраз қызылкеңірдек боп жатты…
Ақыры, колония бастығы сөзін жұтпай, екі күнде рұқсат қағазын берді» – деген екен жарықтық Базыкең.

ҚОЙНАУЫНА СЫР БҮККЕН ҚОҢЫРАУЛЫ ҚОРЫМДАР

Әңгіме осы тұсқа жеткенде, біз мінген көлік айналасына тұтасып қалың шеңгел өскен, қабырғалары тау тастарымен қаланған әлдебір көне қорымға таяп қалған. Осы кезде Бекен аға назарын алдымыздағы көне бейіттерден аудармаған қалпы:
– Айналып қана кетейін Құнекем-ай! «Былтырдан бері бұл маңға жоламай кеттің!» – деп, назаланып жатқан жоқпысың? Келдім міне, келдім арысым! – деді, айыбын жуып-шайған адамша. Сосын маған қарап:
– Ал Серікжан! Атыңды осы жерге доғар, шырағым. Аруақтарға құрметіміз болсын, қырық қадам жаяу барайық, – деді. Ағаның жанары жасаурап кеткен екен.
Айнала тым-тырыс. Өлі тыныштық орнағандай. Бейітте қанша адамның және нақты кімдердің жатқаны есімде қалмапты. Жадымда қалғаны – қаншама уақыт өтсе де, табиғаттың нөсер жауыны мен дүлей дауылына, аптап ыстығы мен небір ызғарына әбден мүжіліп, кей жерлері үгітіле бастаған көне бейіттер. Солардың қаусап тұрған қабырғаларын алақанымен аялай сипап, Бекен ағамның аруақты аталарымен тірі адамдарша күбірлей жүріп сөйлескені. Сосын, көк майсаға жүрелей отырып, бір кездегі тарих сахнасынан ойып тұрып орын алған, даңқы дүйім Алашқа аңыз боп қалған аға сұлтан Құнанбай қажыға және сол жерде жатқан марқұмдарға арнайы құран бағыштағаны.
Неге екенін білмеймін, көне қорымнан аттанарда ойыма, осы өңірде кіндік қаны тамып, алты алашты тума талантына тәнті ете білген, өнердегі жанашыр ағам, марқұм Жәнібек Кәрменовтың:
– Болғандай осы дала күйге жерік,
Тұрады тау мен тасы дыбыс беріп.
Әйтеуір көкірегі күмбірлейді,
Құдайдың қоңырауы секілденіп – деген өлең жолдары орала берді. Шынымен де, мына қорымдардың қойнауында шешуін біз білмейтін қаншама жұмбақ жатыр? Көне қорымдар келген адамды жатырқайтындай томаға-тұйық. «Басыма тәу ете келген екен!» – деп, кім көрінгенге ашылып-шашылып сырын жайып салмайды. Олар тек, осы өңірдің өткені мен кеткенін, салты мен дәстүрін, тауы мен тасының тілін жетік білетін төл перзентіне ғана, оның өзінде Бекеңдей берен ұлдарына там-тұмдап сыр ашатын секілді. Алыстан, алыс болғанда да тым алыстан, бәлкім жеті қат жердің астынан болар, күмбірлеген қоңырау үні естілгендей болды…

Серік ҚҰСАНБАЕВ

(Жалғасы. Басы сайтта 19-қарашадап жарияланды. Жалғасы бар)

Осы айдарда

Руханият

Ұлылар мекеніне саяхат (эссе – баян)

Ұлылар мекеніне саяхат (эссе - баян)


Қадірі мен қасиетін білген жанға қазақ даласы – тұнып тұрған шежіре. Табаныңның астында жатқан жұдырықтай тасты абайсызда қозғап қалсаң, қатпар-қатпар қарт тарих толғанып қоя береді. Толғанып қана қоймайды. Ден қойып, тыңдай білген адамды қойнауына тартып әкетеді.

АЛАМАНҒА ӘЗІРЛІК БӨРІЛІДЕН БАСТАЛҒАН

Әр елдің, әр жердің өзіне ғана тән, өзі ғана куә болған, өзгелерге мүлдем ұқсамайтын шерлі де, зарлы шежіресі бар. Сол шежірені бұрмаламай-жұлмаламай ел ішіне тарататын, елдің өткені мен бүгінін сабақтастырып, қиюластырып, қисынды етіп айта білетін жандар болады. Өкінішке қарай ондай көкірегі қазыналы қарттарымыз сиреп кетті. Барының өзі шаршаңқырап, шалдығыңқырап қалған. Сондай абыз қарияларымыздың бірегейі, Бөрілідегі М.Әуезов мұражайының ширек ғасыр шырақшысы болған, болып қана қоймай, «Абай жолы» эпопеясының тірі кейіпкеріне айналып кеткен – Бекен аға Исабаев.
Таяғымен тоқсанның қақпасын қағып жүрген қарт шежіреші бүгінде Семейде, балаларының қолында көрінеді. Өткенде көне шаһардағы бір үлкен тойда көрдім. Бұрынғыдай емес, әңгімеге де құлықсыздау. Бәлкім, мұнысы да дұрыс шығар. Әйтпесе, қазіргі шікәмшіл заманда жасы кеп қалған адамның көп сөзді болғанын кім жақтыра қояр дейсіз. Ойыма, осыдан аттай жиырма бір жыл бұрынғы әңгімешіл, елгезек, жүріс-тұрысы ширақ, ойы зерделі, бір шешіліп кетсе тоқтауы қиын Бекен аға оралды.

…1995 жылдың мамыр айы. ЮНЕСКО деңгейінде тойланатын ұлы Абайдың 150 жылдығына жан-жақты әзірліктің әбден қызған шағы. Қарауылда бұрын-соңды қазақ тарихында болып көрмеген ұлан-асыр той өтпек. Семейде кезекті сессияда жүрген кезім. Кафедра меңгерушісі Қ.Шаяхметов шақырып жатыр дегесін құстай ұшып жеттім. Артық-ауыз сөзі жоқ, принципшіл әрі тік мінезді Қинаят аға – институттағы аса қатал мұғалімдердің бірі саналатын. Бірақ, неге екенін қайдам, маған деген көңілі де, өнерге деген құрметі де алабөтен болатын. Амандық-саулықтан соң:

– Ал бауырым айтысқа дайындығың қалай? деді ғалым ағамыз төтесінен. Шілдеде (ол кезде облыс орталығы) Семейдің өзінде өткізілетін іріктеу айтысқа қырыққа жуық ақын қатысады деп естігем. Менің «Ақырын-ақырын дайындалып жатырмын. Әлі уақыт бар ғой» дегенге саятын сылбырлау жауабыма көңілі толмады білем. Біраз ойланыңқырап қалды да: «Менің ойымша, айтысқа жазып дайындалған да керек шығар. Дегенмен, Абайдың туып-өскен, өмір сүрген елін-жерін көзбен көріп, ол жайлы өз құлағыңмен естігеннің әсері мүлдем бөлек болмақ. Онда «Абай жолына» енбей қалған немесе сол кезеңдерде енгізуге рұқсат берілмеген оқиғаларды білетін, біліп қана қоймай бұлтартпас дерек-дәлелдермен қолмен қойғандай етіп әңгімелеп бере алатын адамдар бар. Сондықтан, алдымыздағы демалыс күндері Бөрілідегі Бекен ағаны ертіп ап, біраз ел көріп, жер көріп, әзірге еш жерлерде жария бола қоймаған әңгімелерін тыңдап қайтуға қалайсың?» деді жүзіме барлай қарап. Қорыққан мен қуанған бірдей демей ме. Шынымды айтсам, көктен тілегенім, жерден табылғандай болды. Қуанғаннан есім шығып, жөпелдемеде тіпті не дерімді білмей, абдырап қалдым.

«АБАЙ ЖОЛЫНЫҢ» КЕЙІПКЕРІНЕ АЙНАЛҒАН ШЫРАҚШЫ

Күн сенбі. Семейден ертелетіп шығып кеттік. Астымызда ауыздығымен алысқан су жаңа Жигули. Жолшыбай Күшікбай атамыздың басына соғып, құран бағыштап, бұлағынан су іштік. Жол жүргенде жолсерігіңнің әңгімешіл адам болғаны қандай ғажап. Қинаят ағаның да білетіні мол, Бөріліге жеткенше, әй бір айызымды қандырды-ау.

Барсақ, Бекен аға да бізді күтіп отыр екен. Мұражайдың табалдырығынан аттағаннан қайтып шыққанша өзіне ғана тән қоңыр дауысымен, аспай-саспай, сол жердегі жәдігерлердің әрқайсысына жеке-жеке тоқталып, тарихқа айналып үлгерген фотосуреттердің қашан, қайда, кім түсіргенін бүге-шігесіне дейін тәптіштеп, айналасы бір сағаттың ары жақ, бері жағында бүкіл «Абай жолын» көз алдыма тізбектеп берді. Апыр-ай, адам осылай да бүткіл бітім-болмысымен, жан дүниесімен беріледі екен-ау. Байқағаным, Бекен аға Абай дәуіріне дендеп енген сайын бұ дүниені мүлдем ұмытып кетеді екен. Өзі құдды бір сол кезеңде өмір сүрген немесе сүріп жатқан адам секілді. Ешнәрседен жаңылмайды, мүдіріп, кібіртіктемейді де және бір айтқан оқиғасын екі қайталамай-ақ, қоңыр үн, қоңыр желіспен жадыңа шым-шымдап сіңіре береді, сіңіре береді.

Таңғы шайымызды ішіп, жолға шықтық. Сол кеткеннен, мол кеткен біздер, Мұқаң шығармасындағы аттары аталған-аталмаған біраз тарихи тұлғалардың басына барып, ескі қорымдарға зиярат еттік. Ел көрдік, жер таныдық. Бұрын-соңды естімеген, еш жерде жарияланбаған тосын әңгімелерге, оқыс оқиғаларға қанықтық. Жарықтық сол күнгі күн райы да, құдды бір тапсырыс беріп қойғандай. Мазаңды аларлықтай ыстық та, өңменіңнен өтер ызғарлы да емес. Әншейін, нағыз жанға рахат боп тамылжыды да тұрды. Қинаят ағамның үйіндегі жеңгем бір дорба ғып ас-ауқат сап жіберіпті. Ішінде не жоқ дейсіз. Мүше-мүшесімен жүрген қойдың піскен еті, құрт, бауырсақ, (сыңғырлаған бір-екі шишасы да бар) басқа да әне-міне, керек-жарақтың барлығын аямай-ақ салған екен. Ол дорбаға Бөріліден бір дорба қосылып, үш саяхатшыға артығымен жетті. Таңғы сағат сегіздің шамасында аттанып кеткен біздер Бөріліге әбден қас қарайып, көз байланғанда бір-ақ оралдық.

«Әттең!» – деймін, кей күндері. Сол сапарымызды бастан-аяқ суретке немесе бейнекамераға түсіріп алу ойымда да болмапты. Ол кезде дәл қазіргідей ұялы телефон да жоқ. Қолымда бар болғаны блокнот пен қалам ғана. Үлгермей қалған жерлерімді тоқтай қалғанда қайталап сұрап алам. Өйткені өзім рөлдемін, оның үстіне әңгіменің дені жол үстінде айтылды.

Сол жолы Бекен аға көп әңгіме айтты. Әй, жоқ дегенде екі кітапқа жүк боларлық әңгіме және әңгіме болғанда, қандай. Оны екі ауыз сөзбен айтып жеткізе салу мүмкін емес. Кез келген әңгіменің майын тамызып тұрып айта білу де үлкен өнер екендігіне сол жолы әбден көзімді жеткізіп қайтқаным бар. Сол жауһарлардың бірін жазсам, бірін жазып үлгермедім. Бірі есімде қалса, енді бірін ұмыта да бастағам. Сондағы шалағайлығыма кейін қатты өкініп жүретінмін. Осыдан бес-алты жыл бұрын ойда жоқта Жидебайда болып, қайтар жолда Бөріліге соқтым. Бекен аға қалаға кеткен екен. Балаларынан ағаның 2010 жылы шыққан «Ұлылар мекені» кітабын тауып берулерін өтініп, сол кітап үшін арнайы кеп тұрғанымды айттым. Сол жолғы менің үлкен олжам – мұқабасы жыртылған болса да, Бекен ағамның өзім іздеген кітабы болды.

Үйге келгесін асықпай парақтай отырып, сонау 1995-ші жылдың мамырында ұзақ күн қасына еріп жүріп өз аузынан есітіп, таңдай қағып, тәнті болған әңгімелердің біразын осы кітаптан қайталап оқып және басқа да еш жерден оқып, есітіп көрмеген тың дүниелермен табысып, қарқ боп қалдым.
Бірақ, кемшіліксіз дүние бола ма? Бас-аяғы 334 беттен тұратын осы бір шежіре тұнған қоңыр кітаптың, бар болғаны бір мың данамен ғана шыққандығына қынжылдым әрі ішім ашыды. «Мұндай қазыналы кітапты мың емес, жоқ дегенде бірнеше мыңдаған оқырман оқып, тұнық тұманың дәмін татулары керек еді ғой» – деп налыдым. Содан әрі-бері ойлана келе, сол кезде Бекен ағадан естіген әңгімелердің қайсыбірін осы кітапқа сүйене отырып толықтырып, «Дидардың» он бес мың оқырманына ұсынуды жөн санадым.

ҚАРТ ШЫҢҒЫСТЫҢ ҚОЙНАУЫ ШЕРГЕ ТОЛЫ ШЕЖІРЕ

Әсілі, әңгіме айтып отырған адамға орынды-орынсыз сұрақ қойып, сөз жүйесін, ой бағдарын бөлген кімге болсын жараспайтын қылық. Мен де осы қағиданы ұстанып, көбіне ағаны тыңдаумен болдым. Бөріліден шыққалы біраз жерлерді шарлап, түс әлетінде кешегі қатал заманның құрбандары болған Еңлік пен Кебектің қуғыншылардан жасырынған үңгіріне келдік.

Шіркін, жұпар иісі аңқыған көк майсаның үстіне жайған дастарқан қандай десеңші. Қинаят аға қылпылдаған өткір бәкісімен құнан қойдың майлы жамбасы мен ортан жілігін жапырақтап турап жатыр. Мен сөмкеден бауырсақ, шелпек, қияр, помидор дейсіз бе, басқа да әне-міне азықтарымызды шығарып жатырмын. Үлкен термосқа құйылған сүт қатқан шайымыз және бар. Қолын шайып дастарқанға жайғасып жатқан жолбастаушымыз:

– Осы өңірде Шеткі, Орта және Кіші Ақшоқы аталып кеткен үш шоқы бар. Мынау соның Шеткісі, – деді қапталымыздағы үлкен шоқыны нұсқап. – 1912 жылы Шәкерім жарықтық «Жолсыз жаза» қиссасында:

– Надан елдің болады заңы қатты,
Тапсырмай Қабекеңе аманатты.
Шеткі Ақшоқы басында қалған бала,
Шырылдап күн батқанша жылап жатты, – деп жырлайтыны, тақ осы жер, – деген шежіреші осы өңірге қатысты бірқатар жер-су аттарына да жеке-жеке тоқталып өтті.

Таңғы шайды ертерек ішкендікі ме, үшеуіміздің де қарнымыз ашыңқырап қапты. Майлы жамбастың етін бауырсақ пен нанға қосып соғып жатырмыз. Ондайда табиғат аясындағы қара нан мен қара судың өзі балдай боп кетпей ме…

Сөздің реті келгенде ағамызға:

– Аға, осы Базаралы тарихта шынымен болған адам ба, әлде ойдан шығарылған кейіпкер ме? деп көптен бері көңілімде жүрген бір түйткілді сауалымды тастадым.

Бекең бірден жауап бермеді. Әлденені есіне түсіргендей, сонау көкжиекке қадалып біраз отырды да, тамағын бір кенеп ап, әңгімесін бастап кетті.

– Базаралы Қауменұлы – Арғынның XVIII – ғасырдағы белгілі билерінің бірі, әрі батыр Кеңгірбай Жандосұлының немересі – тарихи адам. Абайдан бір мүшел үлкендігі бар Базыкең – осы елдің бұландай бұлықсыған әрі ері, әрі серісі. Бұланай тауының даңқтысы болған. Мұқаң бұл бейнені ойдан алынған (прототип) бейнеге қоспай, тарихи тұлға қатарында қалдыруында жазушының ақиқаттан айнымағаны, әрі Базаралының тарихи тұлғасының да жазушы суреттемесіне лайық болғаны деп тануымыз керек. Базаралыны берісі Шыңғыс атырабы, Тарбағатай, Аягөз, әрісі Қарқаралы, Баянауыл, Ереймен ауқымындағы ел-жұрт күні кешеге дейін естерінде ұстап, арыстың бітімін, сымбатын, беттілігі мен жүйрік тілділігін, бүкіл адамдық болмысын аңыз ғып әңгімелеп келген. Абай елінің арғы-бергі тарихында Базаралыдай бітімі мен кісілігі тұтас келген азаматы болмаған.

Романда, өз тұсында «адамның арыстаны» атанған Құнекеңнің өзі: – Шіркін, Базаралы! Бұл өңірдің жігітіне бітпеген сырың мен нұрың бар. Тек, сорлы жазған, қарымы шолақ Қауменнен несін тудың екен? – деп, қызығып та, қызғанып та сөйлемеуші ме еді.

Шешен десе шешен, отты да бетті. Жаратылыс берген бітім, тұлғасы қандай!? От тілді, орақ ауызды, нағыз жолбарыс жүрек. Қалжыңда қанжардай тіліп, алмастай ояр ойсаң жан! Аңызға шыққан бір сырлы, сегіз қырлы жігіттің сырттаны. Қай топ, қандай алқалы жиында болмасын аласармас-ақ бейне! Сондықтан, оқырман көңілінде, «Базаралы тарихи тұлға есебінде өмірде романдағы бейнесіндей болды ма екен?» – деген сұрақтың тұруы – табиғи құбылыс, деп Базаралы жайындағы әңгімесін бір қайырған аға, тұруға ыңғайланды.

(Жалғасы бар)

Серік Құсанбаев

Осы айдарда

Back to top button