Көгалды жерге бір жапырақ шытты төсеп жіберіп, түйіншектегі бауырсағы мен құртын шашып жіберген кемпір балаларға айран құйып берді де:
– Қайным, ақ түйенің қарны жарылды, – деп зорлана жымиған болды. – Сүйінші, қайным, өзіңе үйге барайын деп жатыр едім, алдымен мына балаларға айран беріп алайын деп бұрылдым. Шулап жүрген бұлар да міне, аға болды бүгін! Еркек бала әкелді келінім! «Өлі арыстаннан тірі тышқан артық» деген, қайтеміз енді, – деп бір уһілеп алды.
– О, бауы берік болсын, жеңгей! Ұзағынан сүйіндірсін, сүйіншіңіз менен.
– Еее, сүйінші деген не тәйірі? Аман болсын! Ырымдап өзіңе ат қойғызып алсам ба деген едім қырқынан кейін. Енді міне алдымнан шықтың. Сенің жолыңды берсін! Сен сияқты батыр болсын!
Осындайда тыныш тұратын Жарқын ба:
– Апа, менің атымды қойыңыз. Өмір жасы ұзақ болады. Жетім бала демесеңіз, мен де бір атаның баласымын. Мен Тобықты, оның ішінде Мотышпын, – деп танауын делитті.
– Рас-ей, – деді Зуқа оның өткірлігіне сүйсіне қарап. – Осы бала сөз тауып кетті, ақ жеңеше, осы батырдың атын қойсақ лайық болар еді. Мен сіздің сүйіншіңізге екі құлынды бие, екі сауын сиыр, жиырма қой берейін. Баланың несібесі болсын! Ертең бәрін жинап, ұлым Солтан-Шәріп алдыңызға әкеліп береді.
– Түу, ата-ай, әттең, Доғал атамның ауылы алыста ғой, менде бір үйір жылқы әкеліп берер едім, – деген кезде Жарқынның көзіне мөлт-мөлт етіп жас келіп еді.
– Қой, балам, оның не? – деп ауылдың бүкіл баласы «ақ апа» деп атайтын әйел адам оны бауырына басты. Құдай бұйыртып немерем қырқынан шыққан күні той жасаймыз, сонда тай жарысты сен бастайсың Жарқынбай.
– Рас па, ақ апа? Сарбаздарым естіп тұрсыңдар ма? – деп балаларға күле қараған кезде, Жарқынның көзінен жас тамып-тамып кетіп еді.
Зуқа әйел адаммен жылы қоштасты да, балалардың басынан бір-бір сипап, ауыл шетіндегі көрікті қыздырып жатқан ұстаханаға қарай аяңдады. Найман атаның ағайынды төрт жігіті осы ұстахананы ұстайды. Қылыш, найза осылардың қолынан шығады.
– Ассалаумағалейкүм, жігіттер!
– Әәә, Зуқа аға, уағалейкүмассалам, жоғары шығыңыз!
– Армысыз, аға!
– Аға, қымыз ішіңіз, – деп бір үлкен шарамен қымыз әкеп берген Әбубәкір, – Әбілдәбек, батыр отыратын бөстек әкел, тізе бүксін, – деді бауырына.
– Жоқ, тізе бүкпеймін, өздеріңнің амандықтарыңды білейін дегенім ғой.
– Міне, аға, мына қылышты қараңыз, – деді екі көзі оттай жанған Әбілдәбек. – Қара тасты қақ бөлетін, бөлсеңіз де жүзі қайтпайтын алмас қылыш. Келіп қалған екенсіз, сізге сыйлайын.
– Ой, бауырым-ау, бұның не? Мен сендерге айтпап па едім? Сендер жасаған әр заттың өзінің бағасы, құны бар деп айтып едім ғой. Тегінге мен ештеңе алмаймын.
– Батыр, ашуланбаңыз. Біз сауда жасап жүрген сарттар емеспіз, наймандармыз. Бізге пана болдыңыз. Бізде де жүрек, бізде де ықылас бар. Алмасаңыз, інімнің адал ниетін аяққа бассаңыз, төсімізді қолтықтап «шүу, қарақұйрық» деп, еліміз Шәуешекке қарай тартып отырамыз.
Зуқа сөзден тосылып қалып еді.
– Жігіттер-ау, мен сендерден сыйлық алайын деген оймен келген жоқ едім. Қызық болды-ау мынау өзі?
– Батыр, – деді Әбубәкір. – Менің де қолымнан шыққан бір бұйымымды сынап көріңізші. Мына найза темір құрсауды да, таспен қапталған қалқанды да тесіп өтеді. Сабы қайыңнан жасалып тұзға қайнатылған, өте ыңғайлы. Кәне, сынап көріңіз. Сілтеңізші бір, қай жерге дейін ұшыра алады екенсіз, – деп ұста жігіт аңқылдай күлді.
Жеп-жеңіл үшкір найзаны қолына ұстаған Зуқаның көзі оттай жайнап кетті. Артынан ілесе шыққан найман жігіттеріне ризашылықпен қарап, найзаны алып бір-екі айналдырып «бісміллә» деп сілтеді дерсің.
Білеу-білеу білегінің бұлшық еттерін ойната, найзаны құлаштай лақтырған кезде ауада ұзақ қалықтап барып, бұлақтың арғы шетіндегі төбенің ұшына барып дік етіп қадалды.
– О, батыр! Атқа мініп, қазір барып алып келейін, – деді бозбала жігіт.
– Жә, – деді көзін жалт еткізген Әбубәкір. – Бұл саған не, баланың ісі ме, әлде тот басып қалатын ойыншық жасаппын ба мен?!
– Аға, енді осы найзаны бір ай жасадыңыз, асылға қызықпайтын адам бола ма? – деп еді.
– Қысқарт, – деді Әбубәкір көзі жарқ-жұрқ етіп. Тумысынан тірліктің береке-бірлігін ғана ойлайтын Зуқа ақырын ғана:
– Әй, Әбе, мынауың бір үйір жылқының жұмысы екен ғой, – деп шынайы ризашылығын білдірді.
– Батыр, беріп те жатырсың, алып та жатырмыз, ниетіңе рахмет! Мына жиенім бір қызды ұнатып қалып, үйлендірсек пе деген ойымыз бар еді. Апаратын қалың малымыз жоқ, несін жасырайын, темір-терсекті арқалап апармаймыз ғой енді.
Зуқа кеңкілдей күлді. Оның бұл күлкісі шынайы еді.
– Әттең, Қазанбай досым да картайыңқырап қалды. Оны да үйлендіретін едім. Бірақ, мына жиеніңнің жолы екен, ол жас, бұны үй қылып, шаңырақ көтеріп берейік. Анау найза қадалған жерге отау көтереміз. Оған дейін ырымдап, сол жерден найзаны алмайық, – деді.
– Алла риза болсын, батырым! Жастарға сенің батаң дарысын деп, құдалыққа дайындаламыз ендеше.
Зуқаның кеудесін шаттық кернеді. Бір қазақ өмірге келіп, бір қазақ үйленіп отау тіккелі жатқанын естіп, шын қуанып кеткен еді.
Кешегі керуеншілердің ылаңы ауыл арасына тарап кеткен, ұста жігіттер олар туралы ырымдап сұрамаған. Тек батырдың мойнын арқан қысып көгеріп қалған жерлеріне ақырын ғана көз тастаған.
– Батырға қымыз әкеліңдер, – деді Әбубәкір ризашылықпен.
Шара толы қымызды сіміріп салған Зуқаның беліне Әбділдәбек алмас қылышты байлады. Олармен қоштасып, бұрылып бара жатқан кезде, сонау тау басынан сақ-сақ еткен пулемёттің даусы шықты. Зуқа аң-таң боп тау жаққа қарап, сілейіп орнында тұрып қалды:
– Бұл не?
«Бұл не?» деді ішкі ойы үш рет қайталап. Жауап орнына тау жаңғырды.
Тауды жаңғыртқан алтын шайып жатқан қытайлардың айғайы еді. Олар оққа ұшып, жаралысы жанталаса ойбайлап жатқан дауыстары таудан-тасқа жаңғырып, ап-анық естілді.
– Атты әкеліңдер!
– Атты әкеліңдер! – деген дауыстар қатты естілді. Ауыл дүрлікті.
Пулемёттің сақ-сақ еткен дауысынан үркіп, желідегі құлындар шыңғыра кісінеді.
– Батыр! Батыр, міне ат! – деп Әбділдәбек ер салынбаған күрең атты көлденең тартты. Зуқа «Иә, аруақ!» деп қарғып мінді. Тауға қарай тұра шапты. Бұлақтан қарғып өткенде қадалып тұрған найзаны іле жөнелді.
Бір бүйірден Қазанбай жігіттермен атқа қонып Зуқаның соңынан ілесіп:
– Терең сайға қарай, терең сайға қарай! – деп айғайлап келеді.
Зуқа оған жауап қатпастан, биік-биік шыңдарға, құз-жартастарға қарады. Бір төбеден асып түскеннен кейін айналаны ап-анық көрді. Сақылдаған пулеметтің аузынан от шашқандар жартастың ығын паналаған екен. Алтын шайып, бейқам жүрген қытайларға ажал отын төгіп жатыр.
Қазанбай Зуқамен қатарласа берді.
– Байқа, байқа! – деді. – Мен алдыға түсейін.
– Жоқ, – деді Зуқа ат үстінде айғайлап. – Мен алдыға түсейін, сен жігіттерді абайла!
– Жоқ, мен барамын, сен абайла! – деп Қазанбай атын қамшылай бастап еді, Зуқа алдыға озып кетті.
Пулемет сақ-сақ етіп, Зуқаның айналасына оқ жаудырып, оны шіліктің арасына бір-ақ тықты. Қазанбай артына қараса, тайына жайдақ мінген Жарқын шауып келе жатыр екен.
– Әй, қайт, қайт кейін! Жарқын, кейін қайт, қайт деймін мен саған!.. Жарқын болса оның дауысын естімей, Зуқа атасының соңынан Шілікті кезеңге қарай тура салды. Сақ-сақ еткен пулемет оғын енді Жарқынға қарай атқылады. Осы кезде қия жартасқа қарай жаяу жүгірген Зуқа бойын жасырып үлгеріп еді. Найзасына сүйеніп тау басына тез-тез өрмелеп шықты. Шапшаң-шапшаң қимылдап, дәл бір тау барысы сияқты тастан-тасқа секіріп, пулеметшілердің төбесінен бірақ шықты. Көзі шалып қалды, құз жартастың түбінде төрт-ақ адам екен.
Далақтап шауып келе жатқан бала Жарқын сақылдаған пулеметке қарсы шапты. Қолындағы таяғын сермеп-сермеп, әлденеге кіжініп келеді, оны қалқалай Қазанбай да тұра шапты. Осы кезде Жарқынның мінген тайына оқ тиіп, мұрттай ұшты. Қазанбай құлап жатқан жерінен Жарқынды теңге ілгендей іліп алып, Шілікті сайға түсіп кетті. Қазанбайдың артынан ерген жігіттер жартастың басына шыққан Зуқаның белгісінен кейін сол жаққа қарай ауды. Пулеметтің оғы тастардың бетін отпен шабақтай бастады. Ыс-ыс еткен оқтың даусы тауды одан сайын жаңғырта түсті. Зуқаның көзіне қан толды… Найзаны тасқа тіреді де, төмен қарай секірді. Айналып-айналып кеп дік етіп, пулеметшілердің дәл төбесінен түсті. Әуелі басы айналып, көзі қарауытып ештеңені көре алмай қалған, оң жақ құлағының түбінен өтіп, бармағының басын тілгілеп өткен жау қылышынан кейін көзі қайтадан жарқ ете түсті. Әлгінде ғана Әбділдәбек берген қылышпен қауғабас орыстың басын шауып түсірді. Дудар-дудар басы шатқалға құлап кете барды. Басы жоқ денеден қан атқылады дерсің…
Екінші орыс пулеметтің мойнын Зуқаға қарай бұра бергенде, найзаны сермеп қалды. Дәл өңешіне қадалды. Басы шабылған орыс жерге жығылмай, әрі-бері жүгірді де гүрс етіп құлады. Тастың арасына қорыққанынан тығылған үшінші адам дәу ұйғыр еді. Күні кеше ғана керуенімен келген саудагер сияқты болып көрінген. Қолыңдағы наганын әрі-бері басқанымен, Зуқаны дәл көздей алмай қойды. Ту сыртынан жетіп келген Қазанбай оның үстіне секіріп қона кетті. Мойнын бұрап-бұрап жіберіп еді, бейшара көзі алайып сылқ етіп жерге құлады. Ауыл жігіттері де жетіп келді. Бәрінің көзінде үрей. Қан-қан болып жараланған Зуқаға тура қарай алмай өздерін кінәлі санап тұрғандары көрініп тұр. «Тықыр» еткен дыбысқа жалт қараса, екі тастың арасында қалш-қалш етіп отырған кешегі саудагер қазақ екен.
– Ой, әкеңді… – деп Қазанбай ұмтылып еді.
– Тоқтай тұршы, – деді Зуқа даусы шаршап шығып. – Қазір, қазір, бармағынан аққан қан қылыштың арнасымен жүріп ұшына дейін барды.
– Зуқа аға, мен ғой, мен ғой, – деді жаны мұрнының ұшына келген саудагер.
– Қазір, – деді Зуқа тістеніп…
Екі тастың арасын паналаған саудагер қазақтың жанына келіп қылышты көтеріп тұрды.
– Батыр сауға, қазақпыз ғой. Кеше жеңешеме түкті кілем сыйлап едім ғой, жанымды қия көріңіз. Бұны істеген сіздің ата жауыңыз – Жин Шурын. Егер де алтын шайған қытайларды қырып тастасақ, бұның бәрін сізден көретін еді. Бұны істеткен анау, анау қытай, – деп саусағын шошайтты. Өзі дір-дір етіп бұтына жіберіп қойды. Қазанбай «түй, иттің ғана баласы» деп жиіркеніп, теріс бұрылды да жерге бір түкірді.
– Батыр, мына хайуанды маған беріңізші, азаптап өлтірейін, – деп ызаға булыққан жас жігітті Зуқа тоқтатты.
– Әәә, иттің ғана баласы, – деп қылышын сатқын қазақтың кеудесіне тіреп, – сен қазақсың ғой, – деді Зуқа.
– Иә, иә, Зуқа аға, мен қазақпын ғой, кеше жеңгейге арабы кілемді әкеп берген мен ғой, танымай қалдыңыз ба? Өлтірмеңізші мені! Үйде екі балам, ауру шешем, жас әйелім бар, сауға-сауға… жанымды қия көріңізші. Кешіріңізші, аға, Жин Шурын маған алтын береміз деген соң келісіп едім.
– Сен қазақсың ба?
– Иә! Иә, иә, аға, қазақпын, мен де орта жүзбін, аға! – деп кеңкілдеп жылады.
– Орта жүзден садаға кет, иттің баласы! Қазақтан садаға кет! Еркек болмай әнтек болғыр. Мен сені тірі қалдырамын, – деді Зуқа.
– Ой, Зуқа, не айтып тұрсың? Сен өлтірмесең, мен өлтірем, – деп Қазанбай алдыға түсіп келе жатыр еді, Зуқа оған зірк ете түсті. «Тұра тұр, бұндай өзінің халқын сатқан адамға өлім деген – жеңіл жаза».
– Иттің ғана баласы, – деп Қазанбай бұзып-жарып келе жатыр еді, жанындағы жігіттер ұстап-ұстап қалысты.
– Сені өлтірмеймін, иттің баласы, – деді Зуқа тістеніп. – Өлім саған аз. Шейіт болған қазақтан садаға кет.
Зуқа қылышын көтеріп, ең ұшын оның танауына жақындатты. Ана байқұстың қорыққанынан екі көзі қылиланып, денесі дір-дір етті.
Алмас қылыш жарқ еткенде, оның таңқиған танауын ұшырып жіберді.

Талғат Кеңесбаев

(Соңы, басы сайтта 13 тамызда жарияланды)