Өр Алтайдың жүйріктері

11.07.2016

338

Құланқара

1985 жылғы аламандағы Тайжиреннің жеңісі «Ленин» ұжымшары жүйріктерінің Алматы орталық ипподромындағы тұңғыш биігі емес еді. Осы жеңіс салтанатынан бір мысқал кем емес бұл ипподромдағы алғашқы тұсаукесер 1970 жылы Қазақ КСР-нің 50 жылдық мерейтойына арналған республикалық бәйгеде орын алған болатын. Бұл аламанға әр облыстан іріктеуден суырылып шыққан бір жүйріктен қатысты. Шығыс Қазақстан облысы аңызға айналған Құланқараны қосты. Қазақтың әйгілі жазушысы Ғабит Мүсірепов Құланқараны кейін очерк жанрының классикалық үлгісіне айналған, республикалық «Лениншіл жас» жастар газетінде жарияланған «Бошайдың үш қарасы» шығармасына арқау етті.

Бәйге болатын күннің алдында Алматыда күн ысып, айнала қапырық болып кетті. Б.Кітапбаев жылқы жаратудың жазылмаған заңдылықтары бойынша бәйге басталардан жеті-сегіз сағат бұрын аламанға қосар атқа жемшөп, су беруді тоқтататынын жақсы білді. Десе-дағы, атбегі Қожамсейіт Асантаевқа жарысқа шығар алдында жүйрікке бір шелек су беруді тапсырды. Бәйге кезінде Құланқара екі рет алып қашып, шеңберден шығып кетті. Екі шақырымдық шектеулі кеңістікте ауыздығымен алысқан адуынды сәйгүлікті тізгіндеу он бір жасар шабандоз Валера Мартынге қиынға соқты. Дегенмен, аттың басы қатты екенін білетін тәжірибелі жаттықтырушы Қ.Асантаев екі ретінде де жылқыны шеңберге қайтарды. Құланқара да алға озған бәсекелестерін қуып жету үшін құстай ұшты. Құлашын кеңге жайған жылқы біраз тұлпарды тұтас айналымға артқа қалдырып, бірінші келді.

Жарысқа «Ленин» ұжымшарының Васька мен Санар атты жүйрік қаралары да қатысқан еді. Бұл баран аттар бес шақырымдық тегеурінді жарыста Дегерес жылқы зауытының жүйріктерімен көмбе сызығын құйрық тістестіре аттап, үшінші және төртінші орынды иеленді. Васька мен Санар көптеген жылдар бойы ұжымшар намысын бес, он шақырымдық бәйгелерде қорғап жүрді. Аудандық жарыстарда тұрақты түрде жеңіс тұғырынан көрінсе, облыстық спартакиадада бірнеше дүркін жүлдегер атанды.

КСРО-ның бас газеті «Правданың» спорт жаңалықтарына арналған бөлімінде Алматы қаласындағы ат жарыс жөнінде мақала жарияланды. Жарияланым он алты шақырымдық бәйгедегі Валера Мартынның жеңісіне ерекше назар аударды. Қаракөк Санар тұлпарды Б.Кітапбаев сол жылдары Үлкен Нарын ауданының «Қазақстанның 40 жылдығы» кеңшарының бөлімшесі болған Новополяковка ауылындағы жергілікті май зауытының директоры Максим Санаровтың тақымынан көрген еді. Новоберезовкада тыңнан қосылған атқа айдар тағуға ешкім бас қатырған жоқ. Ал Васьканы қолда өскен деуге де болады. Фрунзе Жақсылықов оны жазда салт мініп, қыста шанаға жегетін. Сол кезде аттың ерен жүйріктігі ұжымшар төрағасының назарын аударды.
Фрунзе Елғазыұлы Жақсылықов – 1931 жылы Катонқарағай ауданының Өрнек ауылында туған, ірі шаруашылық және мемлекеттік жетекшілерді өсірген «Ленин» ұжымшарының көрнекті шәкірттер шоғырының бірі. Ол ұжымшардың таулы белдеуде орналасқан үш ауылды біріктіретін өндірістік аумағына басшылық жасады. Бұл бөлімшенің қызмет ауқымы орта көлемдегі шаруашылықтан кем түспейтін. Яғни, облыстық партия комитетінің Фрунзе Жақсылықовты Самар ауданы Жамбыл атындағы ұжымшар төрағасы қызметіне ұсынуы бекер емес. Ал бес жылдан кейін оны аудандық партия комитетінің екінші хатшылығына сайлады. 1978 жылы Күршім аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы болды. Сондай-ақ 1981 жылы ақпанда республикалық партия ұйымдарының XV съезінде Фрунзе Жақсылықов Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің мүшелігіне сайланды. Еңбек Қызыл Ту және Құрмет белгісі ордендерімен марапатталды, Катонқарағай, Күршім және Көкпекті аудандарының құрметті азаматы атанды. Ұлы Отан соғысы жылдарында Майемер кенішінде жұмыс істеген оқушы кезінде алған «Адал еңбегі үшін» медалінің ең жас кавалері атағы өз алдына. Тынымсыз еңбекке үйренген ақсақал Өскеменнің қоғамдық өмірінен әлі де шет қалған емес.

1970 жылы қыркүйек айында Алматы ипподромында ХІІІ Бүкілодақтық ұжымшар, кеңшар және жылқы зауыттары атбегілерінің жарысы өтті. Жарыстың бас төрешісі міндетін азаматтық соғыс кезінде Бірінші атты әскерді басқарған Кеңес Одағының Маршалы С.Буденный атқарды. Ұлттық ат спорты түрлері бағдарламасы шеңберінде бәйгеге арналған ең ұзақ қашықтық 12 шақырымды құрады. Осы жарыста «Ленин» ұжымшарының тағы бір тамаша тұлпары Бұланқара жеңіске жетті. Ал Бұланқараға шапқан Ершок Саханов чемпиондық алтын медальмен марапатталды. Бұланқараның бапкері Огневқа ауылының тұрғыны, белгілі атбегі Тұрған Қыстаубаев болатын.

1971 жылы жазда Семей облысындағы Қарауылдың маңында Абай Құнанбайұлының 125 жылдық мерейтойына арналған ат жарысы өтті. Қазақстанның барлық өңірінен сәйгүліктер қатысты. Бұл жарыс «Ленин» ұжымшары тұлпарларының ғажап жеңісімен аяқталды. Ат спорты жанкүйерлерінің есіне сала кетейік, Құланқара (шабандозы Валера Мартын) өзіне ғана тән шабыспен қарсыластарына қара көрсетпей, жиырма шақырымдық бәйгені ұтты. Сирек те сұлу тұрпатты Желмая (шабандозы Ершок Саханов) жорғаға арналған он үш шақырымдық қашықтықта бәсекелес шақ келтірмесе, отыз шақырымдық аламанда Бұланқара (шабандозы тағы да Ершок Саханов) екінші келді. Ат жарыстың үш түрі де новоберезовкалықтарға жүлде сыйлады.
Ғабит Мүсіреповтің очеркі дәл осы жарысқа арналған болатын. Қазақ әдебиетінің классигі аламан бәйгенің қорытынды кезеңінде жанкүйерлер тарапының күтпеген наразылығын айрықша атап өтеді: «…30 километрлік бәйгеде «Бұланқара» екінші болып құйрық тістесе келді. Отырған жұрт ду ете түсті:
– Озып келген көлденең қосылған ат! Көлденең қосылған ат! – десті. Ертеңіне: «Көлденеңнен қосылған ат екеу екен. «Бұланқара» – соның біреуін басып озып, енді біреуімен құйрық тістесіп қалып еді» деген лақап тарады. Тексере қалған адам болса анығына жеткен шығар. Ешкім тексермесе, шикілік болған екен деп ойлауға да болады…».

Бірқатар куәгерлердің сөзіне қарағанда, халықтың жарыстың әділ өткеніне күмән келтіруіне, наразылық танытуына аламанның жүлдегерлерін марапаттау салтанатындағы жеңімпаз аттың қунақы түрі де әсер етіпті. Расында, бабы келісті аттардың өзін бұрлықтыратын ұзаққа созылған ауыр бәйгеден кейін жеңімпаз жылқының шаршаңқы кейпі байқалмады.

Ленин атындағы ұжымшардың басқа жүйріктері іспетті Құланқараны да кездейсоқ тарту деуге болады. Алпысыншы жылдардың екінші жартысында Новоберезовканың көнекөз атбегісі Сәдуақас (Чауа) Мамырбаевтың қолында қаратөбел ат пайда болды. Алғашқы кезде жергілікті жұртшылық оны «Лесхоз» атап жүрді. Атауында тұрғандай, ұжымшардың төрағасы бұл атты Катонқарағай ауданы орманшыларының мініп жүрген сәтінде кездейсоқ көріп қалған болатын. Орман қызметкерлері үшін аталған аттың құны аса байқала қоймаса керек, олар жылқыны айырбастауға оңай келіседі. Ұжымшар жетекшісіне аттың бітімі алғаш көргеннен ұнайды. Ішкі сезім тағы алдаған жоқ. Келесі көктемде Лесхоздың Үлкен Нарындағы аудандық жарыста тұсауы кесілді. Онымен бес шақырымға шапқан Бекен Раисов осы қашықтықтың мойындалған жүйрігі саналатын Васькадан кейін келіп, екінші орынды иеленді. Екі-үш жылдық үзіліссіз дайындықтан кейін көптеген жарыстарға қатысып, шыңдала түскен орманшының бұрынғы мініс аты сирек кездесетін, аламанда атақты Құланқара даңқымен танылған, алдына қылқұйрық салмайтын теңдессіз жүйрікке айналды. Оның жүлде қоржынында облыстық, аудандық жарыстардың әлденеше дүркін жеңістері болды. Тайжиреннен ерекшелігі, Құланқара сөреден ытырылып шыға сала ауыздығымен алысып, бар пәрменімен алға ұмтылатын. Бұл кезде шабандоз да жүйрікке амал қыла алмайды. Тұлпардың табиғат берген бұла күшін қандай қашықтыққа да іркудің қажеттілігі болған жоқ. Құланқараның Ленин ұжымшарындағы бірқатар бәйге аттарынан ерекшелігі, аяғын зақымдаудан аман өтті. Кәртейіп жарыс жолын аяқтағаннан кейін де құрметпен өзінің жасын жасады.

Самолет

Бұл алпысыншы жылдары болған еді. Ленин атындағы ұжымшар төрағасы бірде көлікпен бұрынғы Катонқарағай ауданы шаруашылықтарының бірінің аумағымен кетіп бара жатады. Жолдың шетінде кеңшардың қойы жайылып жүрген-ді. Үріккен қойды қайыру үшін отар жаққа астындағы атын шоқыта салған шопанды көргенде, Б.Кітапбев жылқы жүрісінен көзін аудара алмай қалды. Құмарлығын жеңе алмаған ол шопаннан атпен шауып өтуін сұрайды. Сонан соң жылқының аяқ алысы айрықша әсер қалдырғанын айтады. Тура жер бетімен ұшқан қанатты пырақтай. Мұндайды ат сырына қанық азамат бұрын байқамаған еді. Ғажап жылқының иесімен әңгіме ұзаққа созылған жоқ. Көп уақыт өтпей, жылқыны Новоберезовкаға құлынды биеге айырбастауға айдады. Осындай да ғажап атпен кеңшардың қойын бағады екен-ау! Бейнебір Күлбике ертегісіндегі сияқты. Бәлкім, қарт Алтайдың әйгілі қос түлегі – Ленин атындағы ұжымшар төрағасы Бошай Кітапбаев пен келешектегі сайыпқыран сәйгүлік Самолеттің кездесуі де кездейсоқ емес шығар! Алтайдың таңғаларлық бай да жомарт жері ақеділ ұлының игілігіне кең төсінде туған шын мәніндегі жүзден жүйрік шыққан сәйгүлігін сыйлады.

Бұл атқа Самолет деген айдар тағылды. Оны ұжымшардың тәжірибелі атбегілері, ақсақалдар Сәдуақас Мамырбаев пен Құлмұхамбет (Құлшан) Қайықов баптады. Самолеттің бір өзінде биік шоқтық пен мықты және мейіздей қатқан түзілім үйлесім тапқан. Жерге дейін шұбатылған құйрық-жалы жарыс кезінде желмен таласа желбірейтін. Түгі жиі кездесе бермес откүрең еді. Бойына лайық көсілетін ұзақ шабысы жылдамдығына жылдамдық қосатын. Куәгерлердің еске алуынша, Самолет сағатына жетпіс шақырымға дейін бағындырды. Жалпы, тұрқы биік жылқылар ұзақ қашықтыққа төзімділігімен ерекшеленбесе де, Самолеттің шыдамдылығы ерек еді.

Сол кездегі ат жарыстарының деңгейі көбіне облыс пен аудан ауқымынан аспайтын. Сондықтан Самолет Өскеменнен ары ұзап шыққан жоқ. Облыстық бәсекелерде, оның үстіне аламан бәйгеде ұту табиғатынан туабітті һәм жақсы жаратылған жылқыға ғана тиесілі бақ. Әр жарысқа бірнеше ондаған тұлпарлар қатысады, әрқайсысының иесі өзі баптаған тұлпарының озып келетініне сенімді де. Самолет барлық бәйгеде көмбеге бірінші жететін дағдысынан таңған жоқ. Онымен алғашқыда Шура Вшивцев, кейіннен Тоқан Зайкин шапты. Ұжымшардағы шабандоздардың атқа отыру мерзімі қысқа қайырылатын, өйткені әр кило салмақ үшін бітіспес күрес жүрді. Самолетке тақымы тиген соңғы шабандоздардың бірі Юра Оразаев сүйікті сәйгүлігін қазіргі кезде былай деп еске алады: «Самолет байсалды еді, шабандозға кедергі келтірмейтін. Алайда өзге жылқының озғанын қаламайтын. Егер Самолет алдында шауып бара жатқан жылқыны көрсе, құлағын жымқырып алып жылдамдығын үдете, алға шықпайынша тыншымайды. Яғни, жаратылысынан жеңімпаз болып туған жылқы». Юрий Оразаев Новоберезовка орта мектебін бітіріп, Саратов ауыл шаруашылығы институты экономика факультетінің дипломын алды. Бүгінде зейнеткерлік демалыста. Өкініштісі, Самолеттің бәйге алаңындағы ғұмыры келте болды. Жаттығулардың бірінде аяғынан ауыр жарақаттанды. Мал дәрігерлері ұзақ уақыт емдегенімен, Самолеттің зақымданған аяғы жазылмады. Үлкен Нарынның жеңіс дәстүрін Самолет жарақат алған соң, Калинин атындағы ұжымшардың Солдатов ауылынан шыққан торы тұлпар жалғады. Шығыс Қазақстанда аламан бәйгеде үш жыл бойы оған тең келер жүйрік болмады. Түр-тұлғасы мен күш-қуаты ерекше, тұрқы да ірі, асыл тұқымды жылқы еді. Солдатовтық торымен Марат Қайрақбаев шапты. Калинин ұжымшарының төрағасы Николай Иванович Лозовой 1922 жылы туған, Ұлы Отан соғысының қатысушысы, 1966 жылы Социалистік Еңбек Ері атағын алып, 1973 жылға дейін ұжымшарды басқарды. Бұрынғы мәскеулік метро құрылысшысы Н.Лозовой бәйгеге немқұрайды қараушы еді. Бұл ретте оның орнын көп жылдар бойы орынбасары болған, көпшілікті қазақ тілін терең білетіндігімен таңғалдыратын тәжірибелі шаруашылық ұйымдастырушысы, ат десе ішкен асын жерге қоятын Николай Петрович Толстых толтырды. Солдатовтық торы тұлпардың ұзақ жылғы тұғыры бұған дейін сөз болған Құланқараның дәуірімен алмасты. Осы жылдары Калинин ұжымшарында тағы бір қою түсті жылқы үздік өнер көрсетіп жүрді. Бұл атқа отырған Петя Зейферт екі жыл қатарынан Өскемендегі облыстық жарыста он шақырымдық бәйгені ұтып алды. Солдатовтық жүйріктерді Ағзаш Сахаринов баптады.

Самолет туралы әңгімемізді тәмамдар алдында Ленин ұжымшарының командасына енген тағы бір жылқы еске түсіп отыр. Бұл Мальчик атты шоқтығы аса биік емес, жылдамдығы жоғары және төзімді торы құнан болатын. Ұжымшар жетекшісі оны Катонқарағай ауданының Өрнек ауылынан байқапты. Самолеттің аяқталған дәуірін Мальчик алмастырды. Өскеменде өткен аламан бәйгеде солдатовтық чемпионның басты қарсыласы болып, жеңісті оңай бермеді. Алайда, Үлкен Нарындағы жарыстардың бірінде аңдаусызда тиген қамшыдан көзіне зақым келген жылқы көруден қалып, жарыс жолына шыға алмай қалды. Үлкен әлеуеті соңына дейін ашылмады. Ленин атындағы ұжымшардың туы астында өнер көрсеткен Мальчикке де, басқа аттарға да жүйріктердің жағдайы мен көңіл-күйін әрдайым терең түсінетін Мұрат Байқонақов мінетін.

Бас бапкер

Б.Кітапбаев Ленин атындағы ұжымшарды үш онжылдық бойы басқарды. Осы жылдардың барлығында ол ат спортымен айналысудан шаршамады. Жылқышының баласы болған оған бұл өткінші ермек емес-тін. Егер осы тараптағы оның қызметін сараптар болсақ, отыз жылдың бедерінде ұжымшарда даярланған жоғары дәрежедегі спорттық аттардың үш буынын бөліп айтуға болар деп ойлаймыз. Уақыттың белгілі бөлігін кейіптейтін әр буын осы кезеңде республикалық немесе облыстық деңгейдегі аламан-бәйгелерді үздіксіз ұтқан жүйріктердің төңірегіне топталды. Біз соңғы, үшінші, 80 жылдары жеңіске жеткен Тайжирен бастаған жирендердің буынына жатамыз. 60-70 жылдардың ішінде ұжымшарға аты шулы жеңістер сыйлаған екінші буындағы жүйріктер тобының бетке ұстары, сөзсіз Құланқара болды. Бұл жылдары оның қасында көптеген бәсекелерде сәтті өнер көрсеткен Бұланқара, жорға Желмая, орта қашықтықтың ұшқырлары қаракөк Санар, Васька және тағы басқа да жүйріктер болды. Бұл Ленин атындағы ұжымшардың әйгілі қараларының дәуірі еді. Ал біздің ойымызша, новоберезовкалық арғымақтардың бірінші буынында ең үздікке баланғаны – «Ленин» ұжымшарының ат спорты тарихында 60 жылдардың бірінші жартысының жарқын жұлдызы болған, өзінің ныспысына толығымен сай келетін Самолет есімді сәйгүлік дер едік.

Әрине, бөліп алған буындарымыздың арасында бірнеше жылға созылған уақытша үзілістер болды. Бұл кезеңдерде ұжымшардың атынан басқа да жақсы тұлпарлар өнер көрсетті. Республикалық, облыстық жарыстарда жеңіс тұғырынан көрінбегені рас. Алайда, бұлар да шабысына куә болған адамдардың жадында қалды. Әлбетте, ғаламат жүйріктер күн сайын туа бермейді. Б.Кітапбаев өз баяндамаларының бірінде, Қазан төңкерісіне дейін патша генералдарының Ертіс өзенінің бойымен Алтайға асыл тұқымды айғырларды әкеліп, жергілікті үйірлерге жібергенін айтқан болатын. Көптеген жылдар өткеннен кейін ұжымшар атынан сынға түскен Құланқара, Самолет сынды бұрынғы Катонқарағай ауданының аумағында туған танымал сәйгүліктердің солардың тұқымы екеніне шәк келтірмейтін. Дегенмен, бір кездері бұл тұлпарларға Қазақстандағы ең танымал атбегі кездейсоқ кез болмағанда, оларға берілген гендік әлеует мүлдем болмас еді және өздерін көрсете алмас та еді.

Ұжымшарда отыз жыл ішінде жылқымен тікелей шұғылданып, өздеріне жүктелген жұмысты жауапкершілікпен орындаған атбегі-бапкерлердің бірнеше жаңа буыны өсіп шықты. Алайда, олардың арасында төраға ғана ауыспады. Егер заманауи спорт сөздігін қолданар болсақ, ол отыз жыл бойы бас бапкер болды. Ұжымшар үшін сынға түсетін барлық жүйріктерді өз күшімен жинақтаған жаттықтырушы-селекционер де бір өзі еді. Б.Кітапбаевтың жинақтаған тәжірибесі мен ғаламат ішкі интуициясы кездейсоқ көрген жылқының келешектегі чемпиондық жұмбағын тап басып танитын. «Ленин» ұжымшарының жылқы жарату орталығында Самолет, Құланқара, Тайжирен мен басқа да көптеген жүйріктер дәл осылай пайда болған-ды. Ұжымшар төрағасы атты баптаудың әдіс-тәсілін жетік меңгерген және оны атбегілерден де талап ететін. Атбегіліктің алғашқы әліппесін ол бала күнінде әкесі, Алтайдың атақты жылқышысы Кітапбай Мәжіковтен үйренді. Б.Кітапбаевтың әкесі 1942 жылы 44 жасында майданға аттанды. Соғысты 1945 жылдың мамыр айында Прага көшелерін фашистерден азат еткен кезінде аяқтады. Одер өзенінен өтуде көрсеткен батырлығы үшін «Ерлігі үшін» медалімен марапатталды.

Хас жүйрікті тай кезінен тани білу – талант. Көп адамға беріле бермейтін бұл қасиет Бошай Кітапбаевқа қонды. Сол себепті Үлкен Нарын ауданының Ленин атындағы ұжымшары отыз жыл бойы ғажайып сәйгүліктердің ұстаханасы болды. Мұндай шаруашылық мектебі Шығыс Қазақстанда, тіпті республика көлемінде одан кейін болған жоқ.

Марат Кітапбаев
Өскемен.

11.07.2016

338

Саят

Өр Алтайдың жүйріктері

02.07.2016

2010 жылы мамыр айында Астана-Көкшетау автожолының бесінші шақырымында аңызға айналған Құлагерге ескерткіш ашылды. Салтанатты шараны аша отырып, монумент құрылысының ұйымдастырушысы, Ұлттық ат спорты түрлері федерациясының президенті, белгілі журналист, жазушы, Ұлан ауданының тумасы Сәдібек Түгел осы жиынға арнайы шақырылған Бошай Кітапбаевтың Үлкен Нарын ауданында ұжымшар (колхоз) төрағасы болып жұмыс істеген жылдары ғажап сәйгүліктердің бірнеше буынын баптағанын, Қазақстандағы ең танымал атпаз азамат екенін атап айтты.

1956 жылдың басында Бошай Кітапбаев Үлкен Нарын ауданының Ворошилов атындағы ұжымшарын басқаруға келді. Оның құрамына Новоберезовка, Үштөбе, Майемер және Жарқала ауылдары енетін. 1958 жылы Ворошилов ұжымшарына таулы белдеуде орналасқан Огнево, Красная Поляна мен Ульяновка ауылдары қосылды. Шаруашылықтың атауы Ленин атындағы ұжымшарға ауыстырылды. Жетпісінші жылдардың ортасындағы бесжылдық тыныспен Бошай Кітапбаев осы ұжымшарда тоқсаныншы жылдарға дейін басқарма төрағасы болды.

1974 жылы Қазақстан Компартиясы облыстық комитетінің бірінші хатшысы А.Протозановтың бастамасымен ауданда «Ульяновский» атты жаңа кеңшар (совхоз) құрылып, құрамына Ульяновка, Огнево, Красная Поляна ауылдары берілді. Облыс жетекшісі өз шешімін шаруашылықтың басқарылуын арттырумен байланыстырды. Осы үдеден шыққан Ленин атындағы ұжымшар облыстағы ең ірі ауыл шаруашылығы кәсіпорнына, алып ұжымшарға айналды. Орталық мекені болған Новоберезовка ауылы тұрғындарының саны жағынан аудан орталығын ғана алдына жіберді. Бұл уақытта Бошай Кітапбаев Талдықорған облысында КПСС-тің ХХІІ съезі атындағы ұжымшардың төрағасы болып жұмыс істеп жүрген еді. 1978 жылдың күзінде ол қайтадан Ленин атындағы колхозды басқаруға келді. Сексенінші жылдары бұл ұжымшарда көптеген сала бойынша дамыған кәсіпорындар болды. Астық, майлы және дәнді дақылдар, сондай-ақ, қарақұмық пен картопқа арналған егістік алаңы 12 мың гектардан асты. Шабындыққа жарамды 5 мың гектар жер болды. Жайылымы 30 мың гектарды құрады. Отарында 27 мың бас қой, 6400 бас ірі қара, 2500 бас жылқы, омарта шаруашылығында 1 жарым мыңға жуық ара семьясы өсірілді. Құрылыс саласы да қарқынмен дамыды. Шығыс Қазақстанның ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының бірде-бірі Ленин ұжымшарына тиесілі көлемдегідей өндірістік ағаштарды дайындай алған жоқ. Лениндіктердің жеке кірпіш зауыты жұмыс істеді. Бұл колхоздың өндірістік нысандары мен көптеген тұрғын үйлерін өз күшімен тұрғызуына септесті.

Осы кезеңде шаруашылықта етті және сүтті тұқымға жататын жабы жылқыларын өсіру үшін асыл тұқымды ферма құрылды. Колхоздың бұл бағыттағы жұмысына Қазақ КСР ауыл шаруашылығы министрлігінің жылқы шаруашылығы бөлімінің мызғымайтын жетекшісі Борис Васильевич Бардин қолдау көрсетті. Ол Бошай Кітапбаевпен ұзақ жылдан бері аралас-құралас жүрген дос еді. Б.Бардин мал дәрігері институтын бітіргеннен кейін Жамбыл облысында Луговской жылқы зауытында басшы болып жұмыс істеді. Аталған жылқы зауытында атақты ақалтеке тұқымы Абсенттің туып-өскені һәм жаратылғаны белгілі. Бұл – 1960 жылы Римде өткен Олимпиада ойындарында Сергей Филатовқа алтын медаль алып берген арғымақ. Жылқы фермасындағы жоғары өндірістік көрсеткіштер үшін оның меңгерушісі Қауан Әбдрахманов КСРО ауыл шаруашылығы жетістіктері көрмесінде І дәрежелі дипломмен марапатталды. Фермада 500-ге дейін асыл тұқымды жабы биесі бар еді. Ленин ұжымшарында негізінен ет пен қымыз бағытындағы жылқы шаруашылығын дамытуға ден қойылса да, бәйгеге арналған жүйріктерді жарату тоқтаған жоқ.

Тайжирен

Ұжымшардағы жылқы шаруашылығын спорттық бағытта әрі қарай дамыту мақсатында қостанайлық тұқымға жататын қос айғыр сатып алынды. Екеуі де жергілікті үйірге қосылды. Бұл үйірлердің ішінен жер тарпыған адуынды хас жүйріктер шығару міндеті тұр еді. Тәжірибелі атбегілерге тапсырылған жануарлар алғашқы жарыстарға қатыстыру үшін үздіксіз жаратыла бастады. Нәтижесінде, сексенінші жылдардың ортасында Ленин атындағы ұжымшар республикалық, облыстық және аудандық бәйгелерде түрлі қашықтықтарды бірінші болып бағындырған Сайжирен, Тайжирен, Еркінжирен, Жетімжирен, Биікжирен, Ақбақай сияқты көптеген жүйріктер тобын даярлады. Бір қызығы, бұл жүйріктердің барлығы да қостанайлық тұқымға тиесілі жирен түсті еді. Оны ұжымшар төрағасының тұлпарларға қойған атауы да айқындап тұр.

Осы тамаша жирендердің ішіндегі ерен жүйрігі – сөз жоқ, 1981 жылы күзде жергілікті шопан Сейтұқаш Қабдығалиевтың қостанайлық айғырмен будандасқан биесінен туған Тайжирен. Ұжымшар төрағасының қырағы көзі Новоберезовка көшелерімен балалар шауып жүрген тайды бірден байқайды. Білгір, кәнігі атбегіге тайдың көрер көзге байқала бермейтін жеңіл, күш жұмсаусыз шабатыны, шабысқа туабітті төселгені қатты әсер етеді. Көп ұзамай ұжымшардың ат қорасында жасы мен түсіне байланысты «Тайжирен» деген атау берілген жылқыны келешектегі жарыстарға жоспарлы түрде даярлай бастады. Бала күнінде аламанда үздік шабандоз болған ұжымшардың веттехнигі Бердібек (Бакон) Қалиев бапкері болып, жаратумен айналысты. Сол сәтте келесі көктем шыға салысымен Тайжиреннің Қазақстандағы аламан бәйгенің чемпионы атағын бағындыратынын ешкім білмеген еді.

1985 жылы наурыз айында Б.Кітапбаевқа Алматы ипподромының директоры Халел Измайлов қоңырау шалып, Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 40 жылдығына арналған республикалық ат жарысына қатысуға шақырды. Астанадағы он алты шақырымдық аламанға Ленин ұжымшары атынан әлі бірде-бір беделді бәйгеге қатысып үлгермеген Тайжиренді қосу жөнінде шешім қабылданды. Тайжиреннің әзірлік деңгейін білу үшін ұжымшар төрағасы оны көрші жатқан Катонқарағай ауданына алып барды. Облыстық және аудандық орта қашықтықтағы бәйгелерде топ жарып жүрген торы тұлпарды баптаған «Алтай» кеңшарының танымал атбегісі Көмекбай Мұқамжаров Тайжиренді сынақтан өткізуге келіседі. Көмекбайдың жүйрік торысымен өткен жеңіл спарринг-жарыс ең беделді бәйгеде Тайжиреннің сәтті өнер көрсететініне Б.Кітапбаевтың сенімін біржола бекіткендей болды.

1985 жылдың 9 мамыры күні Алматының республикалық атшабарында Үлкен Нарын ауданының Ленин атындағы ұжымшарының туы астында отыз жыл бойы өнер көрсеткен сәйгүліктердің бірнеше буынының ішіндегі ең үздіктерінің бірі болған Тайжиреннің жұлдызы туды. Бұл барлық қашықтықта негізгі топта болған шабандоз Бақытжан Қалиевтың да жұлдызды сағаты еді. Тайжиреннің ұзақ әрі екпінді үдеме шабысы соңғы айналымда қарсыластарына еш мүмкіндік қалдырмады. Үлкеннарындық сәйгүлік көмбе сызығын нық қадаммен қиып өтті. Айта кетелік, осыдан кейін-ақ аламан доданың басым бөлігінде негізгі топпен бірге шауып, қарсыластарын соңғы бірнеше қашықтықта басып озу Тайжиреннің өзіндік қайталанбас шабысына айналды. Оның бойы биік емес, тыныш және көнбіс мінезді еді. Тізгінге бағынымды әрі шабандозға ешқандай қиындық тудырмайтын. Үш айдан кейін Тайжирен облыстық спартакиадада аламан бәйгені ұтты. Одан кейінгі екі жылда да, 1986-1987 жылдардағы облыстық ат спорты жарыстарында ең ұзақ қашықтықтағы бәйгелер Тайжиреннің жеңісімен аяқталды.

Бұл жылдары Тайжирен аудандық деңгейдегі жарыстарға тұрақты түрде қатысты. Көптеген жергілікті бәйге әуесқойлары оның қарқынды шабысын өз көздерімен көргісі келетін. Сонымен бірге жүйрікқұмарлығы мен ерік-жігері тасыған ұжымшар төрағасы, тегі, арғымақтың да күш-қуаты сарқылмайтынына риясыз сенді. Тайжирен Үлкен Нарын мен көрші Катонқарағай ауданындағы жарыстарды бос жіберген жоқ, өзінің жанкүйерлерін де ешқашан жерге қаратқан емес.

Бірде 1986 жылдың жазында Үлкен Нарындағы аудандық бәйгеде Б.Кітапбаев он бес шақырымнан төмен додаға түсіп көрмеген Тайжиренді тоғыз шақырымдық бәйгеге қосты. Ұжымшар төрағасы үшін сол жылдары он шақырымға шабудан алдына қара салмайтын Шығыс Қазақстанның, оның ішінде осы қашықтықтың қожайыны саналатын көрші Жданов атындағы ұжымшардың тұлпарлары арасында Тайжиреннің өзіне үйреншікті емес қашықтыққа қалай шабатынын көру өте қызықты еді. Жданов ұжымшарының орталық қонысы Солоновка ауылының Фазон есімді Дон тұқымды айғыры облыстық жарыстарда үш мәрте жеңіске жеткен болатын. Алайда, үлкеннарындық ипподромға жиылған көрермендерді солоновтық ұшқыр сәйгүлікті басып озған Тайжирен тағы таңғалдырды. Жарыстың өн бойында алға шыққан екі тұлпар ұшқан құстай жоғары жылдамдықты сақтаған күйі бір-бірімен құйрық тістестіре алма-кезек топ бастап отырды да, көмбе сызығын Тайжиреннің топырақты қуырған тұяғы бұрын басты. Б.Кітапбаев нағыз аламан бәйгенің сәйгүлігі қысқа қашықтықта тіпті ең ұшқырларға да жол бермейтінін әрдайым айтып отыратын. Үлкен Нарын атшабарына жиналған жұрттың алдында Тайжирен өзінің ғаламат жүйріктігін танытты.

1964 жылы Жданов атындағы ұжымшарды Құмарбек Қапышев басқарды. Оны Ленин атындағы ұжымшардың біртуар түлегі ретінде атауға болады. Қ.Қапышев 1925 жылы Үлкен Нарын ауданының Майемер ауылында туды, Ұлы Отан соғысына қатысты. Әскерден кейін туған ауылына оралып, он жылдан астам сонда тұрып, жұмыс істеді. Б.Кітапбаев Ленин атындағы ұжымшар төрағасы болған кезде Құмарбек Қапышевтың жетекшілік қабілетін байқап, көп ұзамай оны бас агроном, ал үш жылдан соң басқарма төрағасының орынбасары етіп тағайындайды. Қ.Қапышевтың бұл лауазымдағы жұмысы аудандық партия комитеті тарапынан оң бағаға ие болып, оны Жданов ұжымшарының төрағасы етіп сайлауға ұсыныс береді. Құмарбек Қапышевтың басқаруымен бұл шаруашылық Шығыс Қазақстан облысындағы экономикасы ең мықты ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының біріне айналды. Ұжымшар төрағасы Ленин орденімен марапатталады. 1986 жылы Қ.Қапышев кенеттен қайтыс болып, туған ауылына жерленді. Қ.Қапышев шекаралық әскердің жылқы шаруашылығын қамтамасыз ету мақсатында Жданов атындағы ұжымшарда Дон жылқысын өсіруге бағытталған асыл тұқымды жылқы фермасын құрды.

Жидебайдағы жарыс

1987 жылдың күзінде Семей облысы қазақтың заңғар жазушысы Мұхтар Әуезовтің туғанына 90 жыл толуына арналған мерекелік іс-шаралар ұйымдастырды. Алғашқы күні облыс орталығында салтанатты мәжіліс өтті. 2015 жылы 7 ақпанда алтыншы рет ұстаған жүрек талмасынан өмірден өткен белгілі қазақстандық жазушы, көсемсөзші, аудармашы, сыншы және әдебиеттанушы Герольд Бельгер мұны былай деп еске алады: «…Шығыс Қазақстан облысы Үлкен Нарын ауданы Ленин атындағы ұжымшар төрағасы, соғыс ардагері, Социалистік Еңбек Ері Б.Кітапбаевтың тым еркін, риясыз, көрнекті баяндамасы ерекше жылы қабылданды. Ол қазіргі қазақ әдебиетін, М.Әуезов шығармашылығын және оның ұлттық сана-сезімді дамытудағы рөліне дендей енген білімімен жарқырай көрінді. Бірде орысша, бірде қазақ тілінде қызғылықты сөйледі. Сыртта оны байқап қалған жазушылардың бірі сүйініп: «Колхоздың бір төрағасына он профессорды айырбастаймын» деді. Сосын барлығы бірдей біртуар шешенді құттықтады. Көрші облыстың атақты ұжымшар төрағасы сүйікті жазушысының салтанатына өзі ғана келмепті, алдағы ат жарысына қатысатын арғымақтарын да ала келген екен».

Салтанатты мәжілістегі үзілісте Б.Кітапбаевты Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің хатшысы З.Камалиденов жылы шыраймен құттықтады. 1986 жылы желтоқсанның басындағы Алматыдағы соңғы кездесуінде олар қазақ жазушылары шығармашылығы тақырыбын да қозғаған еді. Өйткені, 1986 жылғы әдебиет саласындағы Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығын беруге ұсынылғандарды іріктеу барысында бірінші кезеңнен кейін белгілі прозашы, тарихи романдардың авторы Әбіш Кекілбаев пен біздің жерлесіміз, жазушы, драматург, Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты Оралхан Бөкеев қалды. Сол кездегі қолданыстағы ереже бойынша ұсынылғандардың біреуі ғана сыйлық иегері бола алады. Әңгіме барысында шахматтың үлкен әуесқойы ретінде Б.Кітапбаев шахматтан өткен КСРО біріншіліктерінің біріндегі жағдайды еске түсіреді. 1974 жылы гроссмейстерлер Михаил Таль мен Александр Белявский турнир айналымының нәтижесі бойынша бірдей көлемде ұпай жинаған-ды. Сол кезде КСРО шахмат федерациясы екеуіне де қосымша матч өткізбестен ел чемпионы атағын береді. «Бұл өте қызықты пікір!» деді оның жауабына күлген республиканың бас идеологы. Енді міне, Зақаш Қамалиденұлы Семейде Бошай Кітапбаевпен сәлемдескеннен кейін әдебиет бойынша мемлекеттік сыйлықтың екі жазушыға бөлінгенін айтты.
Келесі күні мереке жазушының отанында, Абай ауданының әкімшілік орталығы Қарауыл ауылынан қашық емес Жидебай жерінде жалғасты. Салтанатты шараны ат жарысы қорытындылады.

Жидебайдағы мерейтойдың ат спорты бағдарламасына қатысу үшін Ленин атындағы ұжымшар екі жылқы алып келген еді. Тайжирен аламан бәйгеге, ал Ақбақай екінші, қысқа қашықтықтағы шабысқа дайындалған. Бірақ соңғы сәтте ұйымдастырушылар бір ғана бәйге өткізуге шешім қабылдады да, барлық қатысушыларға аламан бәйгеге қосылуға тура келді.

Сөреден бірден бес ат суырылып алға шықты. Оның ішінде Ленин атындағы ұжымшардың екі сәйгүлігі бар еді. Сондай-ақ, Семей облысының Ақсуат ауданынан Еркежирен есімді жылқы болды. Қалған қатысушылар көшбасындағы тұлпарлардың үдей түскен шабысына ілесе алмай, алыстап қала берді. Қашықтықтың барлық тұсында Еркежирен өзінен еш қылқұйрықты оздырған жоқ. Осылайша, аламан бәйгені ұтып алды. Сәйкесінше, Ақбақай мен Тайжирен мәреге үшінші және төртінші болып келді. Былай қарағанда, нәтиже тым жаман емес. Себебі, бәйгеге Қазақстанның көптеген өңірлерінен үздік деген бірнеше ондаған тұлпар қатысты. Алайда, аламан аяқталған соң да Б.Кітапбаев еш масаттанған жоқ, тоқмейілсімеді де, өйткені Тайжирен бұл жарысқа мұқият даярланған әрі нағыз бабында болған-тын.

Үйге қайтқан кезде ұжымшар төрағасы көлікте екі шабандоз баладан аламанның қалай болғанын, басқа салт аттылар тарапынан қандай да бір қысым болған-болмағанын сұрады. Тайжиренге шапқан Жанболат Сүлейменов жеке басына ешкімнің зәбір көрсетпегенін, өйткені өздерінің басқа шабандоздардан қара үзіп кеткендерін айтты. Біздің аттардың екеуі де сыртқы шеңбермен шапқандарын, ал қалғандарының бәрі ішкі шеңбермен айналғандарын жеткізді. Б.Кітапбаевтың неліктен сыртқы шеңбермен шабуға шешім қабылдадыңдар деген түсінбеген сұрағына Жанболат сөреден көп ұзамай оларды милиция машинасы қуып жетіп, аттарының тағаланғаны себепті екеуінің сыртқы шеңберге ауысуын талап еткенін айтып жауап береді. Милиция көлігі біздің жүйріктерімізді қақпайлап, оларды ішкі шеңберден итеріп шығарған. Яғни, аттардың автокөлікке соғылмағанының өзі олжа деуге болады. Мінбе алдында шеңберлер бір жолаққа түйіседі де, бұрылыстан кейін қайта жарылады. Сыртқы шеңбер көп жылдар бұрын салынған, ал ішкі жол осы жарысқа арналып төселген. Сірә, бұл толықтай бір мақсатта – 1985 жылдан бастап барлық жарыстарын жеңіп келе жатқан Тайжиренге тең емес жағдай тудыру үшін әдейі жасалған. Бізде нақты ресми мәліметтер жоқ. Дегенмен, Жидебайдағы ішкі шеңбер сыртқы айналымнан бірнеше жүз метрге қысқа. Бұл айырмашылық жағдайын шамамен Алматы орталық ипподромы жолының техникалық мінездемесіне пайдалануға болады. Айтпақшы, Тайжирен өз өміріндегі алғашқы ресми жарысқа 1985 жылы осы ипподромда шығып, аламан бәйгені ұтқан еді ғой. Бұл ипподромда сыртқы шеңбердің ұзындығы 2000 метрді, ал оған жалғас ішкі шеңбердің ұзындығы 1600 метрді құрайды. Ал Жидебайдағы ұзындығы бес шақырымға жуық шеңбермен аттар алты айналым жасаған болатын.

Ұйымдастырушылар біздің сәйгүліктерімізді көп жылдар бойы жерінің жоғары қабатын жел үрлеп, тастарын жалаңаштап тастаған шеңбермен қуалады. Тайжирен тастақ топырақта аяғын зақымдап алып, төртінші аралықты қиындықпен аяқтады. Соңғы айналымның алдында ауруы тым батып кетсе керек, мүлдем тоқтап қалды. Бірақ шабандоздың қамшысынан кейін шабысын жалғады. Осы бәйгеден соң оның аяғын ұзақ емдеді, «Рахман қайнары» шипажайының радонды суларына де апарды. Алайда толығымен жазылмады. 1988 жылы Тарбағатай ауданындағы Ақжарда өткен облыстық спартакиадада Тайжирен ақсаңдап, жарыс жолынан шығып қалды. Бұл бәйгеде Катонқарағай ауданының «Алтай» кеңшарынан келген Ербол Бердіғожинның Торытөбелі ұтты. Еркежирен (Ақсуат ауданы) мәре сызығын екінші, новоберезовкалық Жетімжирен үшінші болып аттады. Тамаша атбегілердің бірі Қадыр Нұрқанов баптаған ғажайып сәйгүлік Торытөбел Тайжирен шыққанға дейін облыстық спартакиададағы аламандарда өзіне тең келер жануар барын білмеген еді.

Қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезовтің мерейтойына арналған жарыс Тайжирен үшін қатерлі сын болды. Бәйге кезінде орын алған бұл жайт адамның қарадүрсін арамзалығының бекзат жануарлар бәсіне де ожарлықпен басып кіретінінің көрінісі болды. Осылайша, бестіден шығып келе жатқан Тайжиреннің тамаша жүйріктік дәуреніне нүкте қойылды. Тұяғынан жел гулеген бұрынғы шабысты қалпына келтіру мүмкін болмады.

Марат Кітапбаев

(Жалғасы бар)