Бірақ өзбектегі қаранаймандардың ешқайсысына «керей» қосақталмаған. Олармен ұзақ әңгімелестік. Екі күн қонақ болдым. Қызығы, туғандарындай қарсы алып, бар жұмсағын алдыма тартты. Өзбектік-ұлттық рухты санасына әбден сіңірген, жатты төріне жуыта бермейтін өзбек наймандарының бойындағы екі мың жылдық қандары ойнап шыға келді. Сонау 1330-1340 жылдары Өзбек ханның атымен аталып, ұлт болуға бет алғандарынан бері аттай 700 жылдай уақыт өтсе де, біз 1460 жылдардан бері «көшпелі өзбектерден» ат құйрығын біржола кесіп кетсек те, туған бауырлардай сырластық. Өзбектің палаудан басқа да неше түрлі ұлттық асы барлығына, сүттен айран, қатық, құрт, ірімшік және де басқа алуан түрлі тағам жасайтынына көзім жетті. Сыйлы адамдарына көп жыл сақталған бал беретініне таңдандым. Өзбек шежіре, ру білмейді деген бос сөз екен. Үлкендер жағы іркілмейді. Жастары да қай ру екенін толық айтады. Наймандар, оның ішінде қаранаймандар туралы мол дерек алдым. Осы қаранаймандардың айтуымен Әндіжанға тиіп тұрған қырғыздың Ошына соқтым. Жанында «Еркін» агрофирмасы болыпты. Сонда қырғыз қаранаймандары тұратынын біледі екен. Бұларды да таптық, рас, бар қаранаймандар, өздерін қырғыз атайды. Және қырғыздағы чантеке, жуан бұт, сар, көкші, тағы да басқа наймандардан өздерін паң ұстайды. Себебін кетер сәтте сұрап алдық.
Ғаламторда пікір жарыстырушылар қадым замандардан бері қаранайман деген осынша мол, салымды рудың ең ежелгі наймандармен қатар жасап келе жатқанын, олардың кей рудан ілгері болуы да мүмкін екенін білмеген немесе білгісі келмеген. Қазақ жерінде қаранайман кездеспеген соң қол жетімдегі «қарақытай» жұртының «қара» сөзін алып, «керей» сөзін қосып, «қаракерей» руын оп-оңай тудырған. Тарихта ешнәрсе әншейін бола салмайды, халықтың қасіретімен, тар жол- тайғақ кешуімен келеді. Лақап іздеушілер Т.Жұртбай атаған рулардан өзге, Елүй Дашының заманындағы, ХІІ ғасырдың ортасындағы меркіт, теле, кете, ұранқай, байжігіт, байыс, тумат, тоқас және де басқа тайпалардың арасынан найманның бес бірдей руын аңдамайды. Себебі- зерттемеген. Күні бүгінге дейін найманда байыс, семіз найман (Семіз бұқаның найманы деп білген жөн- авт.), байжігіт, кетік (кете), тұмат (тума), тоқас (тоғас) рулары аман-сау сол замандардан бері келеді.
Сонау Арық Бұқа, Семіз Бұқа тұсындағы- ҮІІ ғасырдағы найман ұлысының ең қабырғалысы Қара наймандар болған. Олар 1204 жылғы, алғашқы Шыңғыс хан- Найман соғысынан бастап, найманның соңғы ханы Күшіліктен бір елі қалмай, Тәжікстандағы Таулы Бадахшанға дейін соғыса шегініп, 1218 жылы Күшіліктің жекпе-жекте өлгенін өз көзімен көрген. Сонша жан алып, жан берісуінің нақты себебі бар. Найман хандары тап осы қаранайман тайпасынан шыққан. Басы Арық Бұқа мен Семіз Бұқадан тартып, Инанығ Білге Бұқа хан, оның ұрқы Бай бұқа, соңғы найман ханы
Күшілікке дейін түгелдей қаранайман руынан. Мұны өзбек пен қырғыздың қаранаймандары әлі күнге ұмытпай, мақтан көріп, көсіліп айтады. Екі ұлт – өзбек пен қырғыз тату тұрмағанын бәріміз білеміз. Бүгін де дүрдараз. Бірақ өзбегі – қырғыздағы, қырғызы – өзбектегі қара наймандарын, екеуі ар жақтары қаракөк екенін ұмытпаған. Сонау ҮІІ ғасырдағы төл атауларын сақтап отыр. «Біздер – Қаранаймандар хан әулетіміз. Мына пәскілер бізге дәрет су дайындап беретіндер» деп кесікті сөйлейді. Пәскілер мойындайды. Біздіңше пәскілер төлеңгіттер сияқты.
«Қара» сөзі жеке талдауды қажет етеді. Мысалы, Қара шаңырақ. Түсіндіруді талап етпейді, әулеттің басты отауы. Қара Ертіс- Ертістің негізі. Қара мал – үлкен мал. Қаранөпір – өте көп. Қарақұрым – аса көп. Қаражол – кең, үлкен жол. Сонда «қаранайман» деген – найманның ең сыйлы, ең үлкен, ең молы, бар найманның ұйтқысы – Найман хандары шыққан ру деген мағынада. Қаракерей – найман ішіндегі сөз басы «қара» деп басталатын жалғыз ру емес. Қаранайман, қарамолда, қаратұмар, қарабағаналы, қарамойын, төртқара, қаратай, қараауыл рулары және бар. Осылардың негізі қаранаймандардан бөлініп, жеке аталып кеткен тайпа секілді көрінеді. Сондықтан найманға керей сіңіп, қаракерей аталды деген қорытынды өзі сұранып тұр. Оның үстіне, керей найманды сіңірсе, ол керей ішінде жүруі керек қой. Бұл жерде бәрі басқаша. Біршама керей қара наймандарға сіңгені анық.
Алуан пікір айтылғаны да жақсы. Түбі ақиқаты шығады. Сондай шындықтың бірі былай секілді: «ҮІІ ғасырға қарай наймандарда ұлыс (мемлекет- авт.) құру ахуалы пісіп-жетіліп, нәтижесінде хан басқарған дербес мемлекет тарих сахнасына келді. Жаңадан құрылған конфедерацияның құрамына сегіз тайпа- найман, татар, қатагин, салжиут, мергит, дурбет, ыбыра, тайжиут енді» (Е.Сәлімбай. Ата-баба тарихы. Алматы, 2007 ж. 34 бет). Ру аттары күні бүгінге дейін аса өзгермепті: найман – найман, татар – татар, қатагин – қатаған, салжиут – саржомарт, мергит – меркіт, дурбет – дүрмен, ыбыра – бура, тайжиут – тайчиут. Саржомарт пен бура – сол заманнан бүгінге дейін найман. Дүмендер де. Ал конфедерация басындағы найман руы осыларды құраған, ұйтқы, негізі, көпшілігі болған және сол кездегі бірнеше тайпаны біріктіріп, ортақ атауды иеленген, бүгінгі наймандардың тұтастай біріккен сол замандағы түрі – қаранаймандар десек, шындықтан аса алыс кетпейтіндейміз. Осы найманның ішінде бүгінгі он бір ата найманның барлығы бар болуы да мүмкін. Кейін конфедерацияның әлсіреуінен, қаранаймандар әртүрлі найман руларына бөлініп, негізі қаранайман атауын сақтап қалған. Қаранаймандардың Күшілік хан өлген өлкеден бері тартып, найманның соңғы ханзадасы Өкіреш Шал жерленген жерлерді жағалай отыру себебі де сонда. Ата- мұратқа адалдықтарында. Қаранайманның соңғы ханзадасы Өкірештің маңайына топтасқанында.
Осы жерде даукес, әрине, «Батырым-ау, қаракерей шежіреде Өкіреш шалдан тарайды. Өкіреш ХІҮ- ХҮ ғасырда өмір сүрсе, ҮІІ- ХІІІ ғасырда қайдағы қаранайман- қаракерей» деп орынды сұрақ қояды. Рас, шежіре бойынша қаракерей, матай, садыр, төртуыл – Өкіреш Шалдың бесінші ұрпағы. Бірақ бұл шежіре ғана. Ал шынайы тарихта матай мен садыр (шато) ҮІІ ғасырда саржомарт, бура секілді нақтылы тарихқа енген. Өкіреш ХІҮ ғасырда найманның бір тобының басын құрап, соларға тұтқа болған әулие. Бұл өз алдына жеке тақырып.

Керей екіге емес, бірнешеге бөлінген тәрізді
Керей қазір негізінен Ашамайлы және Абақ болып екіге тарамды. Меніңше, керей екіге емес, бірнешеге бөлінген тәрізді. Арысы – Шыңғысхан, берісі «Ақтабан шұбырынды…» кезінде. Үшінші бөлігі бағзыда қара наймандарға сіңіп кеткен. Бүгін қайсымыз таза найман, қайсымыз керейміз деп сұрау- ақымақтың ісі болады. Отқа салып-өртеп, төске салып-шауып, қаракерейді ортасынан жара алмайсың.
Өзбек пен қырғыздағы найман рулары берген ақпар ойландырады. Біз кез-келген руды қазақтан өзге ұлттардың арасында жүргендермен салыстыра, қатар қоя зерттеуіміз керек екен. Себебі, оларда бізге белгісіз жайттар болуы әбден мүмкін. Мысалы, қазақ арасында түсініксіздеу болып келген «Өкіреш» өзбекте- Кіші Бұқа- (ханзада- авт.) деген мағына береді екен. Мұны Өкіреш Шал моласы сақталған Украч найман қышлағының украч наймандары естерінде ұстап отыр.
Кіші Жүздегі «керейттер» мен керейлердің ұқсас айтылуы жай ғана ма? «Т» әрпі көнеден бері көптік жалғауын да береді. Мысалы біз бұғылы десек, қалмақ бұғыты, біз алмалы десек, қалмақ алматы, біз ырғайлы десек, қалмақ ырғайты, т.б. дейді. Жоғарыдағы «тумат» руы да бұған бір мысал. Қаракерейдің тумасы. Керейді егжей- тегжейлі талдасақ, арасынан кімдер шығар еді. Бүгінгі керей ішіндегі меркіттер кеше Шыңғысханның қатыны Бөртені тартып әкеткен жаубасар жеке ру еді ғой. Қазір мыңғұл ғалымдары Жошы ханды нақ осы меркіттің Жилгу батырынан туғанын мойындады деген жазылып жатыр. Меркіт қашан керей атанды? Мынадай жауап бар секілді. Әбден кектесіп, қаны қарайған Шыңғыс меркітті түп-түгел қырып салмаққа бекінгені белгілі. Осы сәтте біршамасы керейден пана тауып, керейміз деп кетуі әбден мүмкін.
Ел арасында сенім тудырмаған «Түп- тұқияннан өзіме шейін» деген кітапта «Мен, меркіт, шапырашты баласымын. Үйсін-керей екеуінің таласымын» деген жолдар жүр (Шапырашты Қазыбек бек Тауасарұлы. Алматы, 1993 ж. 96 бет). Меркіт ҮІІ ғасырда найман конфедерациясының құрамында бар. Шапырашты бертін, Бәйдібек баба тұсынан, ХІҮ- ХҮ ғасырдан айтыла бастайды. Осыны ескерсек, кітапта біреудің қолымен әке мен баланың орны әдейі ауыстырылғанын, әкені қасақаны бала жасағанын тану қиын емес. Мұндай жағдай көшпелілер арсында орын алып тұрған. Қалмақтың да басынан өткен. Ар жағынан қытай қырғыны келгенде, біраз қалмақ Аякөздің оң жағалауында тақау отырған найман, шапырашты, шанышқылы секілді рулардан пана тауып, солардың қолтығына кіріп кетті, шабындыдан аман қалды. Ғажап! Не деген кең пейіл халықпыз! Ата жауды ығына қондырған қазақтан басқа жұрт бар ма екен! Қазір арамызда олардың кім екенін ажырату мүмкін де, қажет те емес. Білетіндердің аузы берік. Әсілінде, рулардың бірде бөлініп, бірде қайта қосылып отыруы тарихта жиі кездеседі. Найман да бұл үрдістен шет қалмаған. Жырақтап кетіп, қайта табысып отырғандары да, бұрынғы орындарында қалып қойып, жаңа атау алғандары да толып жатыр. Мысалы наймандағы төртқара, төртуыл, ақтаз, кенжебай рулары Кіші жүзде, арғында, қыпшақта, дулатта жүр. Сіргелі – уақ пен Ұлы жүзде. Қаракесек – Кіші жүз бен арғында. Бұл жеке әңгіме.
Қара наймандар бар наймандармен қатар жасасып келе жатыр. ҮІІ ғасырда кездесетін салжиут (саржомарт), ыбыра (бура), дербен (дүрмен) наймандардың басын қосып, ұлыс құрды. Д.Осоннан бастап, И.Я.Шмидт, А.Позднева, В.В.Бартольд, В.П.Васильев қатарлы ғалымдар наймандарды ту баста моңғол тектес халықтар санатына қосты. Тіпті, наймандар мен керейлерді Хань Жу Линь, П.Рачневский, В.Кычанов секілді ғалымдар қырғыз халқының немесе Қырғыз қағанаты этносының бір бөлігі деп те қарастырды. Ал Рашид- ад- Дин бастаған Х.Ховарс, П.Поуха, А.Боривников, Г.Е.Грумм-Грижимайло, Л.Л.Викторова, Мурояма, Н.А.Аристовтер наймандардың түркі тектес екенін тастай етіп дәлелдеді.

Камал Әбдірахман

Астана.

(Жалғасы, басы газетіміздің №49 санында жарияланды. Жалғасы бар)