Шығыстағы жер-су атауларының сыры

Шығыстағы көптеген елді мекен мен жер-су атауларының мағынасы ерекше болып келеді. Бұл туралы бізге еліміздің жер-су атауларына зерттеу жүргізіп жүрген Гарвард университеті (АҚШ) Қытай зерттеу орталығының зерттеуші-ғалымы Нұрлан Кенжеахмет айтып берді.

Бүгінгі таңда С.Аманжолов атындағы ШҚУ студенттеріне дәріс оқып жүрген зерттеуші-ғалымның айтуынша, өлкеміздегі жер-су атауларының бірсыпырасы орыс және моңғол, қалмақ тілдерінен енген екен.

– Шығыстағы Ертіс атауы көне түркі кезеңінен бар. Ал Зайсан атауы жоңғарлардың келуімен байланысты пайда болған атау. Зайсан атауы қалмақ (жоңғар) тілінен енген. Оны жергілікті қазақтар «Жайсаң» деп те атайды. Негізінен, бұл сөз қытайлардың Зайсан (уәзір) деген атауынан шыққан. Бірақ одан бұрын қалмақтар «Хон-Хоты» деп басқаша атаған екен. Түркі кезеңінде осы жерде Қаракөл деген көл болған деседі. Сол көл қазіргі Зайсан болуы да мүмкін, – деп түсіндіреді ғалым.

– Тарбағатай, Ұлан, Аягөз, Күршім өңірлерінде жоңғар-қалмақ басқыншылығы кезінде пайда болған атаулар көп. Солардың бірі – Тарбағатай. Ол жоңғардың «Тарбаған», «Суырлы тау» деген сөз тіркесінен шыққан дейді? Бұл туралы не айтасыз? – деп сұрадық.

– Ол да қалмақ тілінен енген сөз. Иә, «Суырлы тау» деген мағынаны білдіреді. Бұл мекен де жоңғар кезеңінен қалған тарихи атауы бар жер. Бұрмалауға келмесі анық. Мәселен, Ұлан ауданының атауы қалмақ тілінен аударғанда «қызыл» деген мағынаны білдіреді. Бұл ауданда қызыл деген өзен болуы мүмкін. Бір қызығы – Шығыстағы елді мекендердің басым көпшілігінің атауы қалмақ тілінен бұрмаланған. Ал еліміздің оңтүстік өңіріндегі елді мекендердің атауында қалмақша, қазақша атаулар қатар жүреді. Аягөзде Ақтоғай деген ауыл бар. Оның жоңғар шапқыншылығы кезіндегі атауы Сағантоғай болған. Ал Алакөлдің қалмақша аты – Алактогол. Алабұзаукөлі деседі. Бірақ қазақтар ежелден Алакөл деп атаған.

Сібе көлдерінің атауы да қалмақ тілінен бұрмаланған. Ертеректе жоңғардың Абылайкит деген тайшысы болған екен. 1654 жылы өзінің атына монастырь салдырған. Оның екі түрлі қызметі болған, будда монастыры ретінде және қорған ретінде қызмет еткен. Ал соның жанынан ағып өткен өзен қазір Сібе көлдері деп аталады. Сібе сөзі қалмақ тілінен аударылғанда «қорған» деген мағынаны білдіреді. «Шібе» деген сөзден шыққан, – деп түйіндеді сөзін зерттеуші-ғалым Нұрлан Кенжеахмет.

Әмина Бақытбекова, Ұлжан Сейітқанова,

С.Аманжолов атындағы ШҚУ-дың студенттері