«Қайран, Алтай-Марқакөл!» әнінің авторы Құмарбек Көпенұлы туралы не білеміз?

Көне тарихтың түкпірінде өз заманында дүрілдеп аты шыққан талай таланттардың есімдері ескерусіз қалып жатыр. Солардың бірі – қысқа ғұмыры арпалыс пен тайталаста өткен Құмарбек ақын.

Орыстың отарлауына қарсы тұрып, 19 жасында қолына кісен салыныпты

Құмарбек Марқакөлдің Қара Ертіс бойын жайлаған Төртуыл-Есенғұлдың Тоғыз руынан тараған елге көп жыл болыс болған атақты Көпен Жанақұлының шаңырағында 1899 жылы өмірге келген. Атақты Көпен болыс дегенді тегіннен-тегін айтып отырғанымыз жоқ. Тарихта аты қалған Қарамола съезіне қатысып, Абаймен сөз жарыстырғандардың бірі осы Көпен болыс болған. Ол арғын, найман, тобықтылардың игі жақсылары бас қосқан айтулы жиынға наймандардың арыз-армандарын арқалай барып, өз елінің мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған.
Атасы айтулы Жанақ батыр, әкесі белгілі Көпен болыс болса, осындай текті атадан тараған ұрпақ неге осал болсын. Құмарбек жастайынан ән мен жырға құмартып, ержете келе сал-серілікті серік еткен. Сөз өнерінің құдіретін ерекше бағалай білген оның ақындық дарыны да ерте ашылған. Солайша ол жанына өнерлі құрбыларын ерте жүріп, той-думанның көркі болған екен.
Көпен болыс дүниеден озғанда кенже ұлы Құмарбек бес жастағы ойын баласы екен. Оны жастайынан бетінен қақпай, еркелетіп өсірген Көпен болыстың бірінші әйелінен туған ағасы Иса болыпты. Ол өз заманында Иса би атанып, ел сөзін ұстап, билік құрған.
Сұңғақ бойлы, қияқтай қара мұртты жас пері өз ортасынан оза шауып, әнші Құмарбек, ақын Құмарбек атана бастаған шағында орыс ұлықтарымен ерегесемін деп, басы дауға қалады. Жасы 16-17-ден енді асқанда патшалық Ресейден ауып келген қара шекпенділердің Алтайды емін-еркін жайлай бастаған отаршыл саясатын елден бұрын ұққан өр мінез жас үлкен жиындар мен ойын-тойларда ашық наразылық білдірумен болады. Орысқа жер бермеу жөнінде ел арасында үгіт жүргізіп жүргені ұлыққа қайдан ұнасын. Ұлықтар соңына аңдушы қосып, түрлі жала жауып, ақырында 19 жастағы жігіттің қолына темір кісен салады. Ақынның біздің қолымыздағы:
– Біздің ел Қара Ертісті қыстай-тұғын,
Шағимен түлкі тымақ тыстай-тұғын.
Қу орыс құрсау салып аяқ-қолға,
Неғылдым он тоғызда ұстай-тұғын, – деп келетін бас-аяғы он екі шумақтан тұратын өлеңі осы кезде туғаны анық. Өлең жолдарына қарағанда, ол орыс ұлықтары айдап бара жатқан жолда ебін тауып, қашып құтылады. Оның сол жолда жүріп:
– Құтылдым сары орыстан ыңғайы кеп,
Ойладым қайта ауылға барайын деп.
Құрытып қу бүкірді бұл дүниеден,
Қайғыны отбасына салайын деп, – деп айтуына қарағанда оны ұстатқан өз тумаларының бірі болған сияқты. Ол тағы да:
– Арамзаны атып-ақ кетер едім,
Балаларының қорықтым көз жасынан, – деп, аяушылық білдіреді.
Құмарбек осы кеткеннен Өр Алтайға бір-ақ тоқтайды. Жалпы, ақын өмірі 1916 жылдың дүрбелеңі мен қазаққа қасірет әкелген Қазан төңкерісіне дөп келеді.

Тақырға су шығарған тарлан

Арғы бетті бірер жыл паналаған ақын кеңес өкіметі орныққаннан кейін туған жеріне қайтып оралады. Ол жаңа өкіметтің егін салу арқылы елді отырықшылыққа бейімдеу, халықтың сауатын ашу, оқу-білімге жетелеу саясатын қолдай білген. Сөйтіп, Қалжыр өзенінің алқымын бөгеп, Тақыр жазығына тоған тарту арқылы су шығару сияқты жұмыстарға бас-көз болған екен. Күні бүгінге дейін бұл жерді жергілікті тұрғындар «Тоғыз тоғаны» деп атайды.
Алайда, бұл мамыражай тірлік ұзаққа бармады. Кеңес өкіметінің 1929 жылдан басталған байлар мен орташалардың мал-мүліктерін тәркілеу мен өздерін қудалау сияқты солақай саясаты елді дүрбелеңге түсіргені тарихтан белгілі. Осы зобалаңда ұрпағының амандығы мен мал-мүлкін сақтап қалуды ойлағандар Қытай ауып кетуге мәжбүр болған. Қара Ертіс бойын жайлаған 400 түтінді Ахметжан бай мен осы Құмарбек ақын басқара жүріп, арғы бетке көшіріп әкетіпті. Ақын ел өміріндегі осынау бір тар жол, тайғақ кешу кезеңін:
– Төр жайлаудан кер жусан шөп кете ме,
Бала туып, жат жерде ер жете ме?
Балапаннан айырылған қоңыр қаздай,
Мекенінен қалың ел шын кете ме?

Біз көштік түнделетіп, алды абайлап,
Топырлаған бар байлық – малды айдап.
Зар жылап, шуылдаған қанша халық,
Өттік қой шекарадан а, құдайлап, – деген жыр жолдарымен суреттеген.
Ақынның туған жерге деген сағынышы оны шекарадан әрі-бері жасырын түрде талай өткізген сияқты. Аласапыран ауа көшу кезінде бір әкеден туғандардың бірі көшсе, бірі көше алмай қалған. Ол елде қалып қойған бір жасар Бикамалды артынан алып өтіп, ағасы Кәукен Файзоллаұлының қолына табыстаған екен.
Сөз реті келгенде айта кетейік, бізге Құмарбек ақын туралы біраз деректер берген Серік Ақтанов осы Бикамал Файзоллақызынан туады. Яғни, Секең Құмарбек ақынға жиен болып келеді. Серіктің қызметі жоғарылап, жуықта Өскеменнен Астанаға қоныс аударды. Қазір Көлік және коммуникациялар министрлігінің «Қазақавтожол» республикалық мемлекеттік кәсіпорнының бас директоры болып жұмыс істеп жатыр.
Осылайша шекарадан жасырын өтіп жүрген есіл ер 1935 жылы қызыл шекарашылардың қолынан мерт болады. Бұл жолы ол елде қалған ағасы Ахметжанның амандығын біліп қайту үшін жолға шыққан екен. Қайда барса да қыр соңынан қалмай жүрген қара ниеттілердің күндердің күнінде өзінің түбіне жетерін сезіп жүрсе керек, осы сапарға аттанарда мынадай қоштасу өлеңін жазып, оны көрінеу жерге тастап кетіпті:
– Жерге түспес ақиық,
Қанатынан талып тұр,
Көңілге түсіп бір қиял,
Сол араға барып тұр.
Тұрмайтынын білген соң,
Өмірден көңілі қалып тұр.
Енді тағдыр тап беріп,
Тамағынан алып тұр.
Кәрі шеше, жас бала,
Артта шулап қалып тұр,
Ажал арбап алыстан,
Бөрі етектен тартып тұр.
Қош болыңдар көрмесем,
Сөнсе көзден жарық нұр!
Бұл ақынның соңғы өлеңі екені даусыз. Кезінде кеңес жағы оны «қашқын» деп атағандықтан, өлеңдері мен әндері ауызға алынбай, халық әндерінің қатарына қосылып кете берген.
Құмарбектің әрі ақын, әрі әнші ретінде атын шығарған өлеңі – «Қайран, Алтай-Марқакөл!». Бұл бүкіл Өр Алтай қазақтарының «Ағажай-Алтайдан» кейінгі сүйіп айтатын әніне айналған екен. Кір жуып, кіндік кескен жерлерін сағынған мұңлықтар іштегі мұң-шерлерін осы әндермен тарқататын болған.
Өз басым осы екі әнді алғаш рет осыдан елу жылдай бұрын, студент кезімде естігенмін. Алматының Тастақ деп аталатын шеткі жағында ағайыммен көршілес Шәкен деген егделеу кісі бастаған бірнеше қазақ отбасы тұратын. Бұлар 60-ыншы жылдардың басында Қытайдан көшіп келген екен. Бәрі де сауықшыл жандар болатын, тұрмыстарын да тез түзеп алған-ды. Шәкен аға да, Нұрбәти тәте де әнді тамылжытып салатын. Көршілер бас қосқанда оларға «арғы жақтағы өлеңдерден айтыңыздаршы» деп қолқалап отыратын. Бір түрлі мұңлы әндерді естігенде бәріміз үн-түнсіз қалатынбыз. Солар осы екі ән еді. Біз мұны халық әндері деп білдік. «Қайран, Алтай-Марқакөлдің» нақты иесі кім екенін осыншама жыл өткеннен кейін ғана біліп отырмын.

Қара Ертіс біздің елдің мекені екен,
Көп тұлпар кермедегі көре ме екем

«Ағажай-Алтай» әнін біздің елге оралман ағайындардың алып келгені белгілі. Соңғы оншақты жылда бұл ән халық арасына кеңінен тарап кетті. Өкінішке қарай, «Қайран, Алтай-Марқакөл!» әні әлі күнге жалпақ жұртқа танылмауда. Мен Мәдидің атақты «Қарқаралысымен» сарындас осы әннің толық мәтінін оқырмандар назарына ұсынуды жөн көрдім. «Ағажай-Алтай» тәрізді бұл ән де бәлкім, орындаушысын табар.
– Біздің ел Қара Ертісті қыстай-тұғын,
Шағимен түлкі тымақ тыстай-тұғын.
Елімнің малдан басқа ен байлығы –
Еріксе қасқыр, түлкі ұстай-тұғын.

Қайырмасы:
Ей, Алқа көл,
Әттең, Алтай, Марқакөл,
Көрер ме екем, қайран ел?!

Сұрасаң әкем аты Көпен болыс,
Сайлаған болыстыққа қазақ-орыс.
Құс салып, ит жүгіртіп, саят құрған,
Жағасы Қара Ертістің – ата қоныс.

Мал сыймай жатушы еді Бөкенбайға,
Жер қайда Тасқайнаттай бұл Алтайда?
Қой қоздап, қозы ширап болғаннан соң,
Бет алып, көшуші еді ел жайлауға.

Марқаның қоныс болар саласы да,
Көз тартар көркем сұлу даласы да.
Алтайға бақ боп қонған Марқакөлге,
Таң қалған талай адам баласы да.

Қара Ертіс, Қарабүйрек қайран мекен,
Шіркін-ай, қайта айналып көрер ме екем?
Адамзат басқа түспей білмейді екен,
Жалғанда жер сағынған қиын екен.

Аман бол Қалжыр, Тақыр, Бөкенбайым,
Терісайырық, Ұзынбұлақ, Кемерқайың.
Жасымнан ойнап-күлген қайран мекен,
Көретін қайта айналып бар ма жайым?!

Кеңестік келген тәртіп қиын болды,
Еркіне бай мен молда тыйым болды.
Сауғалап, аман сақтап мал мен басты,
Көшуге бұл арадан жиын болды.

Дүние дөңгеленіп өтер ме екен,
Бар қызық осыменен бітер ме екен.
Аңырап, артта қалдың, қайран Алтай,
Жат бауыр секілденіп, бізге бөтен.

Қара Ертіс біздің елдің мекені екен,
Көп тұлпар кермедегі көрер ме екем.
Қайырылып, туған жерді біз-ау көріп,
Шіркін-ай, сол арманға жетер ме екем?!

Иә, небәрі отыз үш жыл ғана өмір сүріп, қудалау мен қуғыннан көз ашпай, қазақтың басынан өткен нәубеттің құрбаны болған дарынды ақынның бізге мәлім тағдырының шет жағасы осындай. Біз оның жиендері Серік Қасымбекұлы мен Шәйзә Қасымбекқызының тірнектеп жинаған деректерінен ақынның өмірі мен шығармашылығынан азды-кем ой түйіндедік. Шерменде болып, арманда кеткен Құмарбек Көпенұлы жайында айтылар сөз әлі алда деп білемін. Себебі, ақынның Алматыда тұратын немересі Бауыржан Құмарбеков атасының ел аузында сақталып қалған әндері мен өлеңдерін жинастырып, жарыққа шығаруды ойластырып жүр екен.
Құмарбек ақынның бәйбішесі Нұржамал бес ұлымен Қазақстанға 1955 жылы көшіп келіпті. Ал ақынның кіндігінен тараған ұрпақтардың біразы қазір Зайсан ауданында тұрып жатқан көрінеді. Олардың арасында аталарының өлеңдері мен әндерін білетіндері бар болуы бек мүмкін. Ендігі жерде солар Құмарбек Көпенұлының ақындық һәм әншілік өнерінің елге танылуына атсалысса, нұр үстіне нұр болмақ.

Мұрат Әміренов