Қаһарман
Жылы шыраймен қабылдаған Шаяхметов оны Қазақ Жоғары Кеңесі Төралқасына референт етіп қызметке орналастырады.
Қасым бейбіт қызметке бірден бейімделіп кете алмайды. Иығында – портупея, жамбасында – планшет пен тапаншасын асынып күнде жұмысқа келеді де бар уақытын қару-жарағын тазалаумен өткізеді. Сол кезде Жоғары Кеңесте жауапты қызметте істейтін Әліби Жангелдин Қасымға ағалық көңілмен ақыл-кеңесін айта жүріп, оны біртіндеп «қарусыздандыра» бастайды. Орталық аппаратта аздаған тәжірибе жинақтаған Қасым көп ұзамай арнайы жолдамамен сол кездегі Шымкент облысына жіберіліп,әуелі Жуалы аудандық атқару комитеті төрағасының орынбасары, кейін Жамбыл облысы Свердлов аудандық атқару комитетінің төрағасы қызметін атқарады.
Бес жылғы өмірін қанды шайқастарда өткізген Қасымға бейбіт өмірге көндігуоңай бола қойған жоқ. Қашанда қазақшылықтың қаймағы бұзылмаған оңтүстіктің кең қолтық халқы Қасымның жақсылығын асырып, еменге қарсы біткен бұтақтай қырсық-қыңыр мінезінің артық-кемін жасырып, батырды төбесіне көтерді.
Қасым өміріндегі үлкен бір белес болғандықтан оның бұл кезеңдегі іс-әрекетінен бірер мысал келтіре кетейік.
Жамбыл облысы Свердлов ауданындағы жергілікті қазақтармен салыстырғанда әлдеқайда бақуатты тұратын Буденовка селосының тұрғындары заемның жоспарын орындамайды. Аудан басшысы қашанда тапаншасын тағынып жүретін ауатком төрағасының орынбасары Қасымды тапсырманы жедел орындау үшін қасына милиция бастығын қосып, селоға жібереді. Ауылға келсе, удай мас колхоз бастығы Василенко Қасымды көзге ілмей, дөңайбат мінез көрсетеді. Қасекең оны дереу май зауытының мұздай погребіне қамайды. Есін жиған соң милиция бастығын қасына отырғызып, стол үстіне тапаншасын қойып: «Сен неге Сталиннің бұйрығымен жүргізілетін саяси науқанға саботаж жасайсың?! Қай елдің агентісің? Кімге, қандай құпия мағлұмат беріп жүрсің? Саған саботаж ұйымдастыруға тапсырма берген кім?», – деген небір қитұрқы сұрақтардың астына алады. Отызыншы жылдары дәл осындай айыптаулармен талай жазықсыз жанның «ағылшын, американ империализмнің жансызы» деген жаламен атылып кеткенін білетін Василенко Қасымға құлдық ұра жалынып, тапсырманы тастай етіп орындауға, ең болмағанда, бір күн мұрсат сұрайды. Қасымнан бір сағатқа ғана рұқсат алып, селоға келе салысымен өзінің ағайын-туған, көрші-қолаңдарын түгел жинап, тыққан-сыққан, жиған-тергендерінің бәрін ортаға салғызып, заемның тапсырмасын артығымен орындап шығады.
Аудандағы электр энергиясының тапшылығын жою үшін Михайловск селосында 1947 жылы су электр станциясын салу көзделеді. Оның жұмысына «әскери тәртіппен» бақылау орнатқан Қасым электр станциясының құрылыс жұмысын тура бір жылдың ішінде аяқтатады. Бұл туралы оның еңбек кітапшасында 1947 жылдың 7 шілдесінде негізгі қызметіне қосымша Михайловск ГЭС құрылысының бастығы ретінде тағайындалып, келесі жылдың 2 шілдесінде «құрылыс жұмысының аяқталуына байланысты» қосымша қызметінен босатылғаны туралы жазба сақталған.
Осы ауданда қызмет істеп жүрген келесі жылы тағы бір төтенше оқиға болады. Аудандағы жетекші колхоздың бірінде қызылша мен көкөніс, жеміс-жидектен мол өнім алынғанына қарамастан, уақытында жиналып, тасылмағандықтан,олартау-тау болып үйіліп, шіріп кетуге айналады. Бұл колхозға да көп ұзамай қаһарына мінген Қайсенов келеді. Келсе,колхоз бастығы ала жаздай зор мехнатпен өсірілген өнімді уақытында тасымалдауды ұйымдастырудың орнынаараққа сылқия тойып алып, ашынасымен оңаша үйде сәңгіні салып жатыр екен. Оның үстіне әлгінің көңілдесі Отан қорғап жүрген офицердің әйеліболып шығады. Қаны басына шапшыған қапсағай денелі Қасым есікті бір теуіп ашып, үйге кіре сала колхоз бастығын соққының астына алады. Ашу үстінде күйеуінің көзіне шөп салған қызыл офицердің әйеліне де таяқ тиеді.
Тапай-талтүсте, бүкіл колхозшылардың көз алдында итшетепкіленіп, бар абыройынан айырылған әлгі екеуі «қызмет бабын асыра пайдаланып, бізді соққыға жығып, өлімші етіп сабады» деп партия бюросына арыз береді. Кілең қызылкөз большевиктерден тұратын бюро оны алғашында «партия қатарынан шығару керек» десе, кейін Қасымның Отан қорғаудағы ерлігін ескере келіп, «еңбек карточкасына жазылған қатаң сөгіспен» шектеледі.
Әдеби ортадан өз орнын тапты
Дәл осы оқиғадан соң қолында тұратын әкесі Қайса қария:«Балам, тағы бір пәлеге басың шатылмай тұрғанда елге қайтайық», – деп ақыл-кеңес береді. Осылайша Қасымның кеңес органдарындағы карьерасы біржолата тәмәмдалып, ол 1949 жылы Алматыға оралады. Баяғысынша Жұмағали Саин ағасын табады. Жұмекең арқылы Мағжан, Ілиястан кейінгі қазақ поэзиясының туын тіктеген арқалы ақын Қасым Аманжоловпен, майданнан оралған қылшылдаған жас офицер ақындар Хамит Ерғалиев, Сырбай Мәуленов, Мұзафар Әлімбаевтармен танысады. Қазақ прозасының сол тұстағы көрнекті тұлғасы Мұқан Иманжановпен достасады. Әдеби орта оны шым-шымдап өз қатарына тарта бастайды. Бұл кезде қазақтың бас газетінде қызмет істеп, күн сайын қаламгерлер қауымымен араласатын Асыл апамыз да Қасымды осы салаға келуге үгіттей бастайды. Сөйтіп, Қасым 1950-51 жылдары өзі де басылым, баспаларды жағалап, бірде тілші, бірде редакторлық қызметтерді атқарады. Қамқор ағалардың қолдауымен 1951 жылы Жоғары партия мектебі жанындағы екі жылдық курсқа оқуға түседі.
Кәсіби журналистер, аудармашылар мен редакторлар оқитын бұл курста Қасым қазақ әдебиеті ғана емес, орыс, әлем әдебиетінің арғы-бергі тарихынан хабары мол, болашақта үлкен әдебиетші ғалым, профессор, академик атанған Тұрсынбек Кәкішевпен достасып, Қазақстанның әр түпкірінен келген жас қаламгерлермен жете танысады. Әдеби орта Қасымның қарайыңқырай бастаған білімін толықтырып, шығармашылық тәжірибесін шыңдай түседі. Курсты тәмәмдаған1953 жылы Қасым сол кездегі Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасына (Қазмемкөркемәдеббас) аға редактор қызметіне тұрып, қаламгерлікпен шындап айналыса бастады.
Баспа қай кезеңде де, әдебиеттің қара қазаны бұрқылдап қайнап жататын орын болатын. Оның үстіне Қасым орналасқан «Қазмемкөркемәдеббас» баспасы Қазақстанда көркем әдебиет шығаратын жалғыз мекеме еді. Қайсенов бұл жерде осында қызмет істейтін қазақтың арынды ақыны Тайыр Жароков, қазақ әйелдері арасынан шыққан алғашқы қаламгерлердің бірі Мариям Хакімжанова, тарихи тақырыпқа өндірте қалам тартқан романист Ілияс Есенберлин, сол заманның танымал жазушысы Ғабдол Сланов, кәсіби аудармашы Ахмет Елшібековтермен жақын танысады. Кітапты баспаға дайындау, редакциялау кәсібін игеріп,баспаға күнделікті келіп тұратын Алматының әдеби қауымдастығы ортасына кіріге түседі.
Қасымның партизан әңгімелерін майын тамыза айтатындығынан жақсы хабардар достары Мұқан Иманжанов пен Хамит Ерғалиев оған өзінің бастан кешкен оқиғаларын қызықты хикаялар түрінде хатқа түсіруге кеңес береді. Үйде Асыл апамыздың, түзде достарының үгіттеуімен Қасым қаруды қаламға алмастырады. Осылайша ол Украина ормандарында болған сан алуан жорықтардың желісімен алғашқы жазбаларын дүниеге әкеледі. Олар әуелі республикалық «Қазақстан пионері», «Лениншіл жас» газеттерінде, «Пионер», «Әдебиет және искусство» журналдарында жариялана бастайды. Солардың негізінде «Қазмемкөркемәдеббас» баспасы 1955 жылы Қасым Қайсеновтің «Илько Витряк», ал 1956 жылы «Переяслав партизандары» атты алғашқы жинақтарын шығарады. Арада үш жыл өткенде – 1959 жылы «Ажал аузынан», ал 1960 жылы «Жау тылындағы бала»атты партизан жазбалары жарық көреді.
Қасым әдебиетке кейбіреулер сияқты бір басып, екі басып бұқпантайлап емес, өзіне тән өр мінезбен ақбоз атын ойната келді. Келді де, бүкіл қаламгерлер қауымын мойындатты, әрі ер көңіл, еркін ойға негізделген шығармаларымен қалың оқырманның ыстық ықыласына бөленді. Оның өзіндік себебі де бар еді.
Әскери тақырып – ойдан шығарып, қиялдан алуды көтере бермейтін өте шікәмшіл сала. Кезінде қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезовтің Әлжаппар Әбішевпен бірлесіп жазған «Намыс гвардиясын» қаһарман қолбасшы Бауыржан Момышұлы тас-талқан етіп сынады. Әдебиеттің тағы бір алыбы Ғабит Мүсіреповтің жылы кабинетте отырып жазған «Қазақ солдаты» романы да жазушының көзі тірісінде қанша мақталғанымен шалажансар дүние болып шықты.
Әскери тақырыпқа қалам тартқан әдебиеттің қос алыбы бірдей сүрінгенін көрген аға буын өкілдері ендігі жерде аса үлкен кәсіби дайындықты қажет ететін, білмейтін ой-шұңқыры мол бұл саланы айналып өтетін болды. Қасым өзі бүге-шігесіне дейін білетін бұл тақырыптың көгінде қырандай қалықтап, тереңінде балықтай жүзді.
Қасым алпысыншы жылдары жазуын үдете түсіп, «Днепрде», «Жау тылында» атты кітаптарын шығарды. Оның соңғы жинағы жетпісінші жылдары мол тиражбен екі рет қайта басылып, бабалар ерлігін аңсаған жаңа буынның сүйікті кітабына айналды.
Қасым шығармаларының халық арасына кеңінен тарауыныңтағы бір сыры сол кезде әскери-патриоттық тәрбие мәселесіне ерекше мән берілгендігінде екендігін айтпасқа және болмайды.
Жаңа жанрдың негізін қалады
Кеңес заманында әрбір газет, журнал, баспа жыл сайынғы жоспарын бекіткенде дәл осы тақырыппен шығатын материалдарды жоғары жақ ерекше талап ететін. Оның үстіне Жеңіс күні, Қазан төңкерісі мерекесі, Ұлы Отан соғысындағы әйгілі шайқастардың айтулы даталары газет-журнал беттерінде, радио мен теледидарда бүкіл Кеңес Одағы бойынша кеңінен насихатталатын. Қасым аға үнемі осындай мерекелік кездесулердің төрінде Алтайдың алып жотасындай болып отырушы еді.Халықтың үлкен-кішісі бірдейпартизан жазушының қашанда ақиқат шындыққа негізделген әсерлі әңгімелерін тыңдауға, оқуға әрдайым бейіл еді.
Ол бас-аяғы оншақты жылдың ішінде ұлттық әдебиет төрінен ойып тұрып орын алып, қазақ әдебиетіндегі «партизан жазбалары» атты жаңа жанрдың негізін қалады.
Қ.Қайсеновтің майдан шындығына суарылған шығармалары бірден орыс тіліне аударылып, одақтық оқырмандарға жол тартты. Оның «Юные партизаны» (1955), «Партизаны Переяслава» (1958), «Из когтей смерти» (1960), «Мальчик в тылу врага» (1961) атты кітаптары Қазақстанда басылса, таңдамалары топтастырылған «Из когтей смерти. Записки командира партизанского отряда» деген атпен 1962 жылы Мәскеудің беделді әскери баспасы «Воениздатта» жарық көрді. Дәл осы кітапты сол жылы украиндық әріптестері Киевтің «Молодь» баспасынан «У пазурів смерті» деген атпен украин тілінде басып шығарды. Осылайша Қасым батырдың есімі Қазақстан шекарасынан еркін асып, Мәскеу аспаны мен Украина ормандарын шарлап кетті.
Қасым Қайсеновтің небір шытырман оқиғаларға толы партизан жазбаларын оқи отырып, «автор кей тұста тым әсірелеп жіберген жоқ па екен?» деген күмәнді сұрақтың ойға оралатынын жасырудың қажеті жоқ. Бірақ ол ешуақытта шындық шеңберінен шықпаған. Өйткені Қасым есте жоқ ескі замандағы соғысты емес, тірі куәлары ортамызда жүрген, өзі көрген, бастан өткерген соғыстың шежіресін жазды. Мәселен, «Жау тылында» атты кітаптың тұтас бір тарауы «Соғыстан кейінгі кездесулер» деп аталады. Онда партизан жазушы Украинаға барған сапарында өз жазбаларының көзі тірі кейіпкерлері С.А.Ковпак, А.В.Тканко, Е.Д.Ломако, И.Витряк, А.К.Янцелевич, В.К.Хлопов, А.В.Крячек, К.И.Спижевой, Григорий Спижевой, С.Г.Власенко, Н.Воронецкая, И.А.Процько, Л.Луценко, В.П.Яковенко, С.М.Шпиталь, Иван Ломако т.б. кездескенін жазады. Сөз жоқ, олардың бәрі дерлік партизан жазушының жазбаларын «мүлт кеткен жері жоқ па екен?» деп сын көзбен оқығаны анық. Бір-бірін оңдырмай сынап жататын солардың ешқайсысы Қасымның жазбаларына зәредей күмәнкелтіріп, күдікартқан емес.
Иә, Қасым батыр не жазса да, шығар күндей шындықты жазды. Сондықтан оның жазбаларын Одақ оқырмандары сүйсіне оқып, қуана қабылдады. Солардың ішінде «досы», бұрынғы командирі, батырды бір емес, екі рет тиісті несібесінен қаққан А.Тканко да болды. Ол 1961 жылы әуелі Қасымға, сосын «Казахстанская правда» газетінің редакциясына жолдаған «Это было в Карпатах» атты мақаласында бірде партизан отрядының Қазақстаннан шыққан «Вася» есімді командиріне партизан құрамасының штабы «Белая Таня» концлагеріндегі 700-ге жуық тұтқынды босату тапсырылғанын, ол бұл тапсырманы өте қысқа мерзімде орындап, тұтқындарды босатып, фашистерді алдына салып айдап әкелгенін жазады. А.Тканко: «Командир отряда доложил:Задание Военного Совета фронта выполнено!Он ничего не сказал о том, как выполнялось задание. Об этом сообщили нам сами освобожденные коммунисты.
Подойдя к лагерю, партизаны установили с заключенными связь. Изучив обстановку, «Вася» решил изменить ход выполнения боевого задания, разработанного штабом партизанского соединения. Частьпартизан переоделась в одежду заключенных, а другая – в форму солдат противника. Часовой лагеря решил, что идет новое «пополнение», открыл ворота. В лагере партизаны так внезапно ударили по охране, что никто из фашистов не успел даже взяться за оружие.
Давно отгремели бои, плуги сравняли с землей воронки и окопы. И вот на днях я прочитал записки казахского писателя Касыма Кайсенова «Партизаны Переяслава» – о боевых буднях партизан Приднепровья в период Великой Отечественной войны. Так я узнал, что «партизаном Васей», моим боевым товарищем, был казахстанец Касым Кайсенов», – деп жазған.
Әрине, А.Тканко өзімен Днепрден бері бірге келе жатқан майдандас досы, Карпатқа бірге түскен десантшы қаруласы, үлкен бір отрядтың командирі «Васяның» кім екенін, оның шын аты-жөнін сол кездің өзінде-ақ жақсы білген. Тіпті өзі қол қойған марапат қағазын толтырған кезде-ақ анықтаған. Егер ол өзі арада жылдар өте келе мойындаған шындықты 1944 жылы: «Бұл ерлікті жасаған мен емес, «Вася» – Қ.Қайсенов еді», – деп қаз-қалпында Қасымның марапат қағазына түсіргенде қазақ батырының кеудесінде оның ерен тұлғасына лайық Алтын жұлдыз да жарқыраған болар еді. Өткен іске өкінудің қажеті жоқ. «Достары» қимаған атақ-абырой, қадір-құрметті Қасым батыр Елбасы мен туған елінен молынан көрді.
Жауына қатал, досына мейірбан болды
Қасым жауына қанша қатал болса да, досына келгенде сонша мейірбан болды. Соғыстағы бүкіл ғұмыры жортуылда өтсе де,айналасындағыларға үнемі қамқорлық көрсетіп, шуақ шаша жүрді. Мұндай жандар Қасымнан көрген жақсылықтарын ұмытпай, орайы келгенде алғыстарын айтып отырды. Сондай оқиғаның бірі 1969 жылы Алматыда Түркістан әскери округынан бөлініп, өз алдына дербес Орта Азия әскери округы ашылған кезде болып еді.
Айтулы шараға Мәскеуден алтын жағалы, алтын жұлдызды бір топ генералдар келеді. Солардың ішінде екі мәрте Кеңес Одағының Батыры, авиация генерал-лейтенанты В.Д.Лавриненков та бар еді. Әрине, сол заманда қалыптасқан дәстүр бойынша Мәскеуден келген биік мәртебелі қонақтарды республиканың бірінші басшысы Д.А.Қонаев қабылдайды. Қабылдау кезінде кеудесі мен иығындақос-қостан жұлдыздары жарқыраған генералЛавриненков ескі досы «Вася» – Қасым Қайсеновты іздейді. Дінмұхаммед Ахметұлы дереуҚасымды алдырады. Екі дос бір-біріне айқара құшақ ашып, мәре-сәре болып табысады.
Бір-біріне үш қайнаса сорпасы қосылмайтын аспандағы қыран мен жердегі көкжалдың достығы соғыс кезінде басталған екен. Лавриненков 1943 жылға дейін жүзге жуық әуе шабуылына қатысып, жеке дара жаудың 16 ұшағын атып түсірген нағыз сұңқардың өзі болыпты. Ол осы ерлігі үшін сол 1943 жылдың өзінде-ақ Кеңес Одағының Батыры атағын алып үлгерген.
Осындай даңқы дүрілдеп тұрған ұшқыш 1943 жылдың тамызында немістің жаңадан шығарылған әйгілі «Фокке-Вульф» барлаушы ұшағын таранментүсіру кезінде жау қолындағы аймаққа құлап, тұтқынға түседі. Ұшқыш өзін Берлиндегідүйім жұрттың көз алдында масқаралау үшін поезбен Германияға апара жатқанда қашып шығып, Қасым басқаратын партизан отрядына қосылады. Көк сұңқары мен дала көкжалы осылай табысады. Жас қыранға Қасым ерекше қамқорлық көрсетіп, орайы келгенде майдан шебінен өткізіп, тұрақты армия қатарына қосады. Сол кезде майор шеніндегі Лавриненков кейін генералға дейін өседі. Ерлік жолын жалғастырып, екінші мәрте Кеңес Одағының Батыры атағын алады. «Аштықта жеген құйқаның дәмі ауыздан кетпей» ол басына күн түскен қиын-қыстау заманда партизан отрядының командирінен көрген қамқорлығын 1974 жылы жарық көрген «Возвращение в небо» атты кітабында зор ризашылықпен атап өткен. Қасым батырдың басынан өткен осындай қызғылықты хикаяларда есеп жоқ.
Қасым аға қаламын құрғатпай жазды. Жазғандары да ешбір кедергісіз мол тиражбен басылып тұрды.
Туған халқының шексіз құрметіне ие болған ердің ерен тұлғасы талай әдеби шығармаларға арқау болды. Ол туралы Ғабдол Сланов «Карпат шыңында», ал Кемел Тоқаев «Шұғыл тапсырма» атты деректі повестер жазды. Аға буын өкілдерінен Ә.Шәріпов, Қ.Ысқақов, Ә.Кекілбаев, Ә.Нұршайықов, Т.Кәкішев, К.Салықов, С.Қирабаев, Қ.Исабаев, Н.Оразалиндер көркем шығармаға бергісіз келісті естеліктер жазды. Қазақтың айтулы ақындары Х.Ерғалиев, М.Әлімбаев, С.Мәуленов, С.Сейітов, Ғ.Қайырбеков, Т.Молдағалиев, Қ.Мырзалиев, С.Жиенбаев, М.Айтхожина, К.Ахметова, Т.Медетбек, Иран-Ғайыптар қайтпас қайсар ағасына өршіл рухты жырларын арнады.
Қасым да ағалары алдында жолынан жығылған емес. Әр кезеңде қазақ әдебиетінің алыптары Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсіреповтермен түрлі сапарларда болып, ағаларына інілік ізетпен құрақ ұша қызмет етті. Алыптардан алған үлгі-өнегесін кейінгі естеліктерінде мөлдірете жазды.
Қасым Қайсеновтің өз жайын «өзге емес өзі айтқан» шығармалары қазақ, орыс, украин тілдерінде жүздеген мың тиражбен шығарылып, бүкіл Кеңес Одағына кеңінен таралған кезде оған хас батырға лайық биік тұлғасына сай марапат көрсету мәселесі жиі көтеріле бастады. Ондай хаттар Қазақстанның сол кездегі басшылары Н.Беляев, И.Юсупов, Д.Қонаевтардың атына, КСРО басшылары Н.Хрущев, Л.Брежневтен бастап, М.Горбачевқа дейін жолданды. Хаттар легі Алматыдан ғана емес, Мәскеуден, Киевтен де ағылды. Олардың ішінде есімі елге танымал әдебиет пен мәдениет қайраткерлері, қарулас достары, Кеңес Одағының Батырлары, генералдармен жоғары шенді офицерлер де болды. Билік жоғарғы марапатын қимаған сайын Қасымның халық арасындағы даңқы биіктей берді.
Еліміз тәуелсіздік алып, ел тізгінін Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев ұстады. Елі сүйген батырды Елбасы да ерекше құрметтеп, өзінің 1995 жылғы 9 мамырдағы арнайы Жарлығымен Қасым Қайсеновке азат Қазақстанның ең жоғарғы наградасы – «Халық қаһарманы» атағын беріп, оның бар қазақты сыйдырған кең кеудесіне өз қолымен «Алтын жұлдызды» қадады.
Қасым аға ғұмырының соңына дейін ел өміріндегі ең үлкен қоғамдық-саяси оқиғаларға белсене араласып, елін әрдайым береке-бірлікке, халқының екі тізгінін, бір шылбырын берік ұстаған Елбасының төңірегіне топтасуға шақырды.
Қазір заман өзгерді. Ер Қасымның екінші Отаны саналған Украинада саясаттың дауылы күнбатыстан соқты. Кешегі дос – бүгін дұшпан, кешегі батыр – бүгін басқыншы атанды. Сол аткөпір ақпараттың ішінде Қасымдай айбатты ердің ақжарма келбетіне көлеңке түсіретіндері де қылаң бере бастады. Біз дүйім жұртқа, дербес елге ақыл айтудан аулақпыз, бірақ кез келген тарихи оқиға мен оған қатысушы тұлғаға сол заман шындығы тұрғысынан баға берілуі тиіс. Дәл осы қағиданы басшылыққа алар болсақ, Қасым батыр өз Отанына адал қызмет етті. Оны қорғауда қаһармандықтың ғажайып үлгісін көрсетіп, қазақтай ер халықтың даңқын асырды. Біздің қолымызға қалам алғандағы мақсұтымыз– әлі талай буынөкілдері жырдай етіп айта жүретін аңызға айналған батыр өмірінің бар ақиқатын жаңа ұрпақтың жадында қалдыру.
Біз ерлік дәстүрінде тәрбиеленген Ұлы Отан соғысының тарихы да көмескі тарта бастады. Келесі буын үшін ол белгісіздеу соғыс болуы да әбден мүмкін. Бірақ салған ізі сайрап жатқан өткен тарихты ешкім өзгерте алмайтыны анық. Сол тарихтың сарғыштартып, шаң басқан беттеріненсұрапыл соғыс туралы ақиқат шындықты іздегендер оны қайтпас қайсар батырдың арымен жазылған Қасым Қайсеновтің шығармаларынан табатыны анық.
«Ежелден ер деген даңқы шыққан» Қазақ елі аман тұрғанда тұлғасы Алтайдай биік, мінезі Ертістей асау, пейілі даладай кең ердің ері, қаһарман Қасым батырдың ерен тұлғасы, биік рухы халқымен бірге мәңгі жасай бермек!
* * *
Автордан:Осы материалды жазу барысында мұрағаттық көмек көрсеткен Ресей Федерациясы Қорғаныс министрлігінің Орталық архиві, В.И.Вернадский атындағы Украина Ұлттық кітапханасы, Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағаты ұжымдарына алғысымды білдіремін.
Мұхтар ҚҰЛ-МҰХАММЕД,
заң ғылымының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты