ТОҚСАННЫҢ ТӨРІНДЕ
Көрнекті журналист, жазушы, ақын, тарихшы, аудармашы Уахап Қыдырханұлы биыл торқалы 90 жасқа толып отыр. Зайсан ауданында дүниеге келген мерейтой иесінің бір топ өлеңі мен қаламгер туралы сыр шерткен әріптес-інілерінің жазбаларын оқырман назарына ұсынып отырмыз.
Редакция.
Көзі қарақты қазаққа іштей де, сырттай да жақсы таныс қаламгер Уахап Қыдырханұлымен 1958 жылы осы облыстық «Коммунизм туы» (бүгінгі «Дидар») газетінің редакциясында жүздестік. Уахаң – мәдениет және тұрмыс бөлімінің меңгерушісі, мен – редакцияның жауапты хатшысының орынбасарымын. Содан бері құшағымыз жазылмаған достармыз. Ол екі жылдан соң Алматыға көшіп, «Социалистік Қазақстан» (бүгінгі «Егемен Қазақстан») газеті редакциясына, мен де көп ұзамай көшіп, «Қазақ әдебиеті» газетінің редакциясына қызметке орналастық.
Мінез-құлқының қарапайымдылығынан, ат-атаққа, сый-сияпатқа өз төтесінен ұмтылмайтын ұстамдылығының «арқасында» өзіне тиесілі сыбағадан құр қала беретін Уахаптың азаматтық-жазушылық дарыны хақында жазылған мақала баршылық, мен ол соқпаққа түспей, екеуімізге ортақ бір жайтты ғана айтайын. Ол Құран Кәрімге қатысты.
1990 жыл. Жазушылар одағы құзырындағы Көркем аударма және әдеби байланыс жөніндегі Бас редакция алқасында Қазақ редакциясының меңгерушісімін. Бір күні Уахап пен арабшы ғалым Болат Көмеков келді. Бұйымтайлары – Құранды қазақ тіліне аударып шығарудың қажеттігі. Қасиетті бас кітабымыз өткен ғасырларда-ақ шет елдердің 65 тіліне аударылған екен. Мұсылмандықты басқа діндердегі кемеңгер философтар ғана емес, ұлы ақын-жазушылар да жоғары бағалаған. Мәселен, орыстың Александр Сергеевич Пушкині Құранға еліктеп, Құран мәнін әспеттеп он өлең жазыпты. Неміс ақын Иоганн Вольфганг Гетё және басқалар да.
Құранды Түркияда тұратын ғұлама ағамыз Алтай Халифа қазақшалап шығарыпты деп естігенбіз. «Халифа ағамыз – Құран Кәрімді тұңғыш қазақшалаған адам. Біз сырттан күтіп отырмай, ел емеспіз бе, осында, өзіміз қазақшалайық!» – деді Уахап. Болат қостады. Ресми мәжіліс жасап, мән-жайды әбден әңгімелестік. Аудармашы Уахап Қыдырханов, оның кеңесшісі Болат Көмеков болады, қолжазбаны араб тілінің басқа мамандарына да оқытып алу шарт», деп қаулы қабылдадық. Содан кейін «Жазушы» баспасының директоры Қалдарбек Найманбаевқа Құранды шығаруларын өтініп хат жолдадық. Обалы кәні, Құран баспадан келесі жылы-ақ шықты. Қолыма қуана алып, бетін асыға ашсам: «Қазақ тіліне аударғандар – Рәтбек қажы Нысанбаев пен Уахап Қыдырханов» деп тұр. Уахаңа дереу телефон шалып:
– Сенің қолжазбаңды оқыдық, Нысанбаевтың бір сөйлемін де көрген жоқпыз, ол қалайша аудармашы болып шыға келді? Біз бекіткен кеңесші қайда? Тапсырыс берген бізден құпиялап істеген бұларың не? – дедім. Уахап:
– Қажыны «жоғары жақ әмір етті» деп Найманбаев қосты, менің қарсылығыма қарамады, – деді. Рас та шығар. «Жоғары жақ» біреулерге болат қалқан, майлы тоқаш, біреулерге тас тосқауыл, кепкен сіңір бола беретін.
– Бізбен хабарласпайсыңдар ма?! Сонда оларың Құранның неше бетін, неше аятын аударды? – деймін.
– Ондай ештеңе істеген жоқ, – дейді.
– Енді не істеді?
– Ол арабша оқыған ғой, мен өзіме түсініксіз болған он шақты сөздің мағынасын сұрап алдым одан.
– Олай болса, оны тіпті «кеңесші» деместен, «аудармашы» деу кімге керек болды екен? Ештеңе аудармаса да, аты-жөні және бірінші болып тұр, ұят та! – дедім.
– Мейлі, өтті-кетті, қайтеміз, үндемей-ақ қояйықшы, – деді Уахап шаршаңқы үнмен.
Ал мен үндемей қала алмадым. Жай бір кітапты емес, Құран Кәрімді аударудай қастерлі жұмыста мұсылмани адалдық, адами әділдік өте-мөте керек. Қажы Нысанбаевқа ресми хат жазып, аудармасының қолжазбасын әкеліп көрсетуді талап еттім. Үш-төрт күн өткенде маған Уахап телефон соғып:
– Жаңа ғана анау қажы хабарласты, сенен хат алған екен, «ағатай, өзің арашалай көр!» деп шырылдады, қайтесің соны, қойшы, солар-ақ қарық болсыншы! – деді.
– Еңбек – сенікі, қаналған – сенсің. Мейлің, тілегіңді қабылдайын, – дедім.
Құранды аудардым деп жалған сөйлегеніне, күнәға ұрынғанына айылын жиған қажы болмады. «Кто есть кто» деген кітапқа Құранды қазақшаға алғаш аударған адам болып еніпті. Уахапты қойшы, тіпті Алтай Халифадан да аттап кетіпті. Ал «Вечерний Алматы» газетінің тілшісімен сұхбатында да: «Бірінші аударған – менмін!» – депті. Күпірлігіне төзбей, тілшіні телефонмен іздеп тауып алып, істің анық-танығын айттым. Білмей жіберіп алған қатесі тілшіні қызартса керек, келесі аптада қажыдан тағы сұхбат алған екен, енді: «Құранды Уахап Қыдырханов екеуіміз аудардық», – деп «түзетіпті», аударма жасамаса да, аудармашы болып шыққан мырза…
Аз жазса да, мәз жазуға машықтанған, әрбір сөзіне мұқият жауапкершілікті Уахаң Құран аудармасын содан бергі он жыл бойы қайтадан қарап, әуелгіде жіберіп алған ағат сөз-сөйлемдерін түзетіп, жаңа нұсқасын 2002 жылы сол кездегі Президент Н.Назарбаевтың халыққа сыйы ретінде қайтадан шығарды (Рәтбек жайына қалды). Жұртшылық қуанды, риза болды. Ол аудармаға арнап өткізілген халықаралық ғылыми конференция аударма сапасын жоғары бағалады.
– Құран Кәрімді ана тіліме аударғаным – ең басты еңбегім, халық алдындағы бірінші парызымды өтегенім! – деді Уахап шынайы шүкіршілік сезіммен.
Танымал қаламгердің сезімі сәулелі, шуақты. Көсемсөз болып құйылып, ақ өлеңге айналып, аса айшықтанып кететін сәттері көп. Ол шеберлік қасиеті барша туындысында тұнып, тұшындыра танылып тұр. Мысалы, «Қуан, Қазақ!» деп атаған сүйінші лебізінен үзінді оқиық:
«Қуан, Қазақ! Қуанатын күн бүгін. Қунап алар құдіретті туды күн. Сарайың толсын Сахарадан ескен самалға, күн нұры қонсын күңгірттеп қалған жанарға. Биіктегі жаудырап тұрған жұлдызды көсіліп жатып санауға – кең түріп таста Тәуелсіз үйдің түндігін! Егемендігіңді, егей елдігіңді, ерік-теңдігіңді, кемелденуіңді, кемерленуіңді Заңмен алдың бекемдеп. Ойлама енді, әлі де өгей екем деп. Ұлттық салтың, халықтық қалпың – бәрі де Заңмен қорғалды. Қайтадан таптың қасқайып алға тартатын Қасым хан салған даңғыл да даңқты жолдарды. Ескіріп қалған Есімнің жолы жаңарды. Серпілді санаң, саяси аспан ағарды. Екшеліп елдің бергісі мен арғысы, тасадан шықты Тәукенің «Жеті жарғысы»! Атаңның салты, ұлтыңның нарқы тоғысып, заманға үйлес заңғар бір құжат жасалды. Қолыңа ал да осынау ұлы канонды, Абылай болып қорғай біл ұлы қамалды!
Ұлтыңның үні ілгері шықты ұрандап. Тілі жоқ халық қалайша елдік құра алмақ?! Жаһанға жар сал өзіңнің ана тіліңмен, даңқыңды жеткіз халықтық қоңыр үніңмен! Қазақ қып өсір ұлың менен қызыңды, бояусыз көрсет қазақы нұрлы жүзіңді! Тайсалма, туыс, Тәуелсіз болдың сен толық, бодандық бұғау біржола енді үзілді. Түрікстандағы тайқазаныңды көтеріп, Қазақша дәмде ақ наның мен тұзыңды!.. Қуан, қазақ! Қуанышты күн бүгін. Қорғаламай қорғанатын, Ұлы істерді қолға алатын туды күн!» – деп шаттанды 1994 жылы Ата Заңымыз алғаш қабылданғанда. Қарасөзбен жазылған өлең емес пе?!
Уахаптың кіндігі Зайсанда кесілсе де, алалсапыран заман олардың да отбасын Қытайға ауып кетуге мәжбүр етіп, Уахап сонда өсіп-жетілді. Ондағы қазақтардың атамекеніне бет түзеуі басталғанда алғашқы көштің жөн-жобасын реттеуге көп еңбек сіңірді.
Қадірлі Уаха! 90 жыл жасаған адамға құдайдың қалауымен есепке түзу енді бір 10 жыл жасау көп болмағай! Қаламыңды әлі де бекем ұстап, немере-шөбере, шөпшектеріңнің тек жақсылығын көруіңе тілектеспіз!
Өкшеңді басып келе жатқан досың – Ғаббас Қабышұлы.
УАХАП ҚЫДЫРХАНҰЛЫ
1932 жылы Зайсан ауданы, Ақарал ауылында дүниеге келген. Сол кездегі қиын-қыстау заманда шекара асып, өзінің балалық шағын Қытайдың Шыңжаң өлкесінде өткізген. Кейін 1955 жылы туған жеріне қайта оралған. ҚазМУ-дың (қазір Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ) журналистика факультетін тәмамдап, алғашқы еңбек жолын Шығыс Қазақстан облысының «Коммунизм туы» (DIDAR) газетінен бастаған. Алуан тақырыпқа қалам тербеген жазушы – жалпы Өр Алтай қазақтарының тарих-тағлымы арқылы тұтас ұлт тағдырын әңгімелеген 20 кітаптың авторы. Исламтанушы. Құран Кәрімнің түсіндірмелі-мағыналық тәржімасын жасаған. Халықаралық әдеби «Алаш» сыйлығының лауреаты, Қазақстан Журналистер одағы сыйлығының үш мәрте иегері, «Құрмет белгісі» орденінің иегері. «Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қызметкері», «Зайсан қаласының Құрметті азаматы».
