Сатира сардары

Көрнекті қаламгер, белгілі сатирик, қоғам қайраткері Ғаббас Қабышұлы тоқсанға толып отыр. Жорналшы жолын «Алтай большевигі» (қазіргі «Дидар») газетінде бастаған жазушы ағамыз үшін бұл басылым әмәнда жанына жақын, өйткені әдебиет әлеміне қанат қақтырған алтын ұясы…

–  Мектепте оқып жүргенде өлеңдерімді, хабарларымды облыстық газетке жіберіп жүретінмін. Содан мектеп бітіріп, Алматыдағы ҚазПИ-ге емтихан тапсырып, баллым жетпей қалып, еріксіз қайтып келгенімде, осы газет редакциясы жұмысқа қабылдады. Ол кезде Бейсек Исабеков редактор, Қапан Қамбаров оның орынбасары, Мұқан Әбуғалиев жауапты хатшы болатын. Әуелі корректордың көмекшісі, екі-үш айдан кейін корректор, одан әдеби қызметкер, арада бір жыл өткенде бөлім басқарып, жауапты хатшының орынбасары, жауапты хатшы болдым. Жиыны бұл басылымда он жыл қызмет істедім, – деп еске алады Ғаббаң «Дидарға» берген бір сұхбатында.

Иә, бұл аз уақыт емес. Әдеби орта іздеп, «Қазақ әдебиеті» газетіне қызметке кетерде редактордың әрең жіберіп, «тонның ішкі бауындай» боп жарасып кеткен әріптестерінің қимай қоштасқаны да әлі есінде. Сыйлас ағалары Жұмағали Ысмағұлов, Асығат Темірбаев, Сәйделен Ғабдуллин, Биғали Мылтықбаев, Хадас Наханов, құрдастары Рамазан Сағымбеков, Уақап Қыдырханов, Меңғали Мусин, Тоқан Берғалиевтер бұл дүниеден озып кетсе де, жарқын бейнелері жадында жаңғырып тұрады. «Дидардың» мерейтойларында аяулы ағамыз талай жан тебірентерлік естеліктер жазды. Сондықтан абыз ақсалымыздың өзі де, сөзі де біз үшін әркез қымбат!

Адалдықтың ала жібін аттамаған

Сөйтіп, орда бұзар отыздың ар жақ-бер жағындағы Ғаббас Қабышұлының Алматыдағы еңбек жолы сәтті басталды. Әдеби орта жатырқамай бауырына тартты, таланты ашылды, есімі елге танылды. «Қазақ әдебиеті» газеті жауапты хатшысының орынбасары, бөлім меңгерушісі, КСРО Әдеби қоры қазақ бөлімінің директоры, «Ара» журналының бас редакторы қызметтерін абыроймен атқарды. Жазушылар одағының көркем аударма және әдеби байланыс алқасының төрағасы, Жазушылар одағы басқармасының екінші хатшысы да болып, зейнеткерлікке шықты. Ғабаңның еңбек жолына үңіле отырсақ, атан түйеге жүк болар жауапкершілікті арқалап жүріпті. Әрине, жүріп өткен жолдың бәрі даңғыл бола қоймас, шуақты сәттер де, көңілге кірбің түсірер шырғалаңды шақтар да басынан өтті. Адалдықтың адал жібін аттамаған жанның жүзі әмәнда жарқын болды. Оны Ғаббаңның өзі де талай жазған.

– Журналда жарық көрген фелmетондарымыз бен сын мақалаларымыздың бірде-біреуі опық жегізген жоқ. Сол журналды басқарған бес жыл ішінде үш министр орнынан ұшып кетті. Екі ғылыми-зерттеу институтының директоры қызметтерінен қуылды. Бірнеше кәсіподақ, партия хатшылары лауазымдарынан айрылды. Бірақ, соның ақыры өзіме соққы болды. Орталық комитеттегі Устинов пен Камалиденов соңымнан шырақ алып түсті. Қызметтен кетуге мәжбүрледі, – деп еске алады Ғаббаң бір сұхбатында.

Жауапты қызметтер атқара жүріп, шығармашылықтан да қол үзбеді. Сатиралары мен әзіл-сықақ әңгімелері, хикаяттары мен мақалалары, аудармалары отыздан астам жинақ болып шықты. Талай тұлғалармен, қабырғалы қаламгерлермен дәмдес-тұздас, сырлас болды. Солар туралы жазылған естеліктер мен көптомдықтар, жинақтар бір төбе.

«Ғабекеңнің өзі қандай ұстамды, тиянақты, тұрақты болса, шығармалары да сондай өнегелі. Оның бар шығармасы адамгершіліктің, азаматтықтың, адалдықтың, жұрт көзіне іліне бермейтін тұрмыстағы қарапайым ерліктердің әнін шырқайды. Сондай «әнші» кітаптардың бірі осы – «Сағыныш сазы». Мұнда автор өмірден өткен отыз жазушының адами, азаматтық, ақындық келбеттерін көз адыңа әкеледі. Олардың әрқайсысы қасыңда тұрғандай әсер етеді», – деп ағынан жарылыпты кезінде Әзілхан Нұршайықов ағамыз.

Енді негізгі тақырыбымыз – Ғаббаңның сатирасына аз-кем тоқталайық. Ғаббас Қабышұлы – күлкіге үйір, күлкісі келіп тұратын оқырманның сүйікті жазушысы. Аз сөзбен көп мағына беретін, астарлап сөйлеп, айызыңды қандыратын, жатыпатар сықақшының сатирасы да өзінің мінезіндей сырбаз. Күнделікті өмірдің қалтарыс-бұлтарысын қалт жібермейтін сатира сардары кемшін-мінді жеріне жеткізе әжуәлап, солардың иелерін мақтамен бауыздайды. Ғаббас Қабышұлы өңдірте жазды. Яғни, өмірімізде, қоғамымызда көңілге жақпайтын жағдаяттардың да көп болғаны. Бір ғана «Кадр мәселесін … мәселе шешеді» атты әзіл-сықақ, әжуә-мысқыл әңгімелер жинағын оқып көрелікші.

«Күнін бұлт бүркемегір күлкі достарының алдында аздап ұятты болып жүрміз… Себебін суыртпақтап айтсам, тіршілік шіркін базар нарқымен «бордақыланып», салмағы сағат санап ауырлап барады, тіпті өзін өлшеп байқар таразы табылмай қалар ма екен деп шошулымыз. Кітап шығару дегеніміз айдаладан, әлгі көзге түртсе көргісіз бір түні бұзаудың басындай алтын (!) тауып алсам-ау дегеннен әрмен…» «ақымақ арман» болып кетпесе, не қылсын!…» – деп Ғаббас ағамыздың кітаптың бісмілләсінде оқырманына он ауыз сөз арнауы тегін емес.

Жерлес жазушы кезінде өзі қызмет атқарған «Дидардың» оқырмандарымен жиі жүздесіп тұрды. Осы жинаққа кірген бірқатар әңгімелері «Дидардың» бетінде жарияланған-ды. Ғаббас Қабышұлы бетің-жүзің демейтін, мәймөңкелемейтін батыл сатирик. Жалпы, сатира сарбаздары қай заманда болсын «бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» деп қасқайып тұратыны әлімсақтан белгілі. Ғабаң да күйкі тірліктегі кемшін-мінді мірдің оғындай тілімен мінеп, қоғамдық өмірдегі жат қылықтарды қырына алғанда жанрдың саяси памфлет дәрежесіне дейін көтеріледі. Оның шығармаларында алаяқ алыпсатар да, түйені түгімен, биені бүгімен жұтқан жемқорлар да, парықсыз парақорлар да, тілін, ділін ұмытқан мәңгүрттер де, саяси сайқалдықты пір тұтқан қасиетсіз «қайраткерлер» де көрініп қалады. Ащы мысқыл, өлтіре мінеп-сынау оларды ел бетіне қарағысыз қылады, күлкіге айналдырады. Ал, күлкі достарының қыбы қанып отырады.

«Алматы Қазақстанның астанасы ма?», «Осы біз кімнен кембіз?»,  «Көзі ойнаған кісіден қорық», «Кержақ шал тұр: – Пішту! – деп», «Соңғы сұмырайдың соңғы сөзі», «Будандастырылған сөз», «Ойы мұқылдың…», «Депутат болғым келеді…». Тақырыпты көрдіңіз бе, нені меңзеп тұрғанын. Қазақ елін боданында ұстап, санасын улағысы келетін ұлтсыздық саясатқа ұлтжандылықты қарсы қояды. Даурығып, айқайға баспайды, сыйпай қамшылап отырып жон терісін сыпырып алады. «Аптаритет» дейсіңдер, ә! Қазақстанға кім келмеді?! Хрущев те, Брежнев те төрімізде шалжиып-шалжиып жатпап па еді, көпірген езуін сүртпестен сөйлемеп пе еді?! Содан Қазақстанның беделі көтерілді ме? Жасайтынын жасап, асайтынын асап кететін. «Көсемнің» келгенінен көсегесі көгерген республиканы көрсем – көзім шықсын!» – дейді «Бұ дүние не боп барады?!» атты әңгімесінде. Бұл Горбачевтың қылышынан қан тамып, қазақ халқына «ұлтшылсың» деп күйе жаққан, Орал казактарының құтыра бастаған кезінде айтылған сөз. Мұндай әжуә әңгімелер кітапта көп-ақ.

«…Әлгі сұлу суретті шөлмектерді сыйпалап, ақшасын лақтырып тұратындардың көпшілігі – қазақ баласы. Шала тілді, шатқаяқ жүрісті, сигаретті екі сорып, бір түкіреді. Бозбалалар. Кімнің балалары?.. Қазақтың баласы! «Қарғайын десе – жалғызы, қарғамайын десе – жалмауызы!». Санымыз санаулы болған соң – жалғызымыз, бүгінгі бұл араққұмарлардан ертең тағы арақ құлдары туар болған соң жалмауызымыз!»

Міне, жан ауыртар қасіретімізді айтып отыр. Жай айтып отырған жоқ, жылатып айтып отыр. Әрбір әңгімесінің басын бір шала бермейік. Қызығы кетіп қалар. Күлдіріп-жылатып отыратын астарлы ойды ұққыңыз келсе, Ғаббас Қабышұлының әзіл-сықақ әңгімелерін тауып оқыңыз, оқырман! Әлі де мән-мазмұнын жоғалтпады. Өйткені, қоғамымыз әлі де жат қылықтардан арылған жоқ. «Мүлкіңнен айрылсаң да, күлкіңнен айрылма!» – деп сатириктің өзі айтпақшы, мысқылшыл ағамыздың оқырманына талай қымбат күлкі сыйлары сөзсіз. «Адамзаттың құдіретті қабілеті – күлкі, күлкі – адам баласының ең қымбат мүлкі, күлкің – ар-ұятың, қиналғанда қылар қайрат, миятың деп жүр біздің Ғаббас», – деп қандай дөп айтқан қазақ сатирасының тамырын басып, түгендеп жүретін ғалым ұстазымыз марқұм Темірбек Қожакеев.

Оқырманын ойға жетелеп отырды

Ғаббаң өзінің туған елін, өзі қызмет атқарған облыстық «Дидар» газетін әсте ұмытқан емес. Газеттің бас редакторлығына тағайындалғанымда арнайы телефон шалып, құттықтап, электронды поштаны жазып алды, «қажет болып қалса, хабарласып тұрамын» деді. Бір мерейтойында-ау деймін, қаламгерден сұхбат ал деп тілшіге тапсырма бердім. «Тілшің хабарласты, сұхбатты қоя тұрыңдар. Мен қазіргі жемқор қоғамға қарсы адаммын, бұл туралы айтып та, жазып та жүрмін. Кесірім тиіп жүрер, әрі әсіре даңқ пен дақпыртқа жоқ адаммын. Оқырманға қажетті танымдық дүние жазып тұрайын», – деп болмады. Біз де болмадық. Ақыры сұхбат берді. Өкініштісі, сол кездегі қазақ қоғамын мазалаған сұрақтарды қоя алмадық. Десек те, астарлап айтқан ой-толғамдарын оқырманға жеткізуге тырыстық. Иә, қуатты қалам иесі, шынайы қайраткер Ғаббаңның мерейтойлары Шығысында, Ұланында аталмай қалды. Кім көрінгенге жарыса үлестірілген «құрметті азамат» атақтарын былай қойғанда, қазақы салтпен шапан да жабылмады. Бұдан Ғаббаңның мерейі мен мәртебесі аласарып қалған жоқ. Қайта мәрттігі мен қарапайымдылығының, асқан мәдениеттілігінің арқасында абырой-беделі асқақтай түсті. Заман өзгеріп жатыр ғой, «асыл адам айнымас» дегендей, біз білетін қарымды да қайраткер қаламгердің бітім-болмысы сол қалпында.

Ғаббаң сөзінде тұрды. Жасының ұлғайғанына қарамастан «Дидарға» аракідік жазып тұрды. Жазғандарының бәрі құнды еді, ойға жетелейтін, оқырманның іздеп жүріп оқитын дүниесіне айналды. Жарықтық Оралхан Бөкей туралы естелігі қандай әсерлі еді. 1965 жылы Ғаббаң облыстық газетте жауапты хатшы болып жүргенде Оралханды қызметке алуға ықпал еткен. Ол Оралханды ә дегеннен «Ораш» дейтін. «Киім киісі, жүріс-тұрысы, сөзі кербез де еркін жаратылыс екенін бірден байқатты. Бұйралау ұзын қара шашы аға-апайларымызға ұнамағанын аңғарып жүрдік», – дейтін естелігінде. Әрі Алматыда көрші тұрған. Естелігін қалың «Дидардың» төрт нөміріне жалғасымен бердік. Жазушының былайғы жұрт білмейтін ерекше қасиеттері, арман-қиялы, ішкі жан арпалысы, екеуара сыр-сұхбат, бәрі-бәрі шынайы берілді.

«Мағжанның жары» хикаятын сүйсініп оқыдық. Ұлы лирик ақынның жарының жан азабын жүрекпен жазыпты. Өйткені, ол кісінің жанынан табылған, шығармаларын жинақтауға, шығаруға қолұшын берген. Қуғын-сүргін дүрбелеңі кезінде жария болмаған ақиқат айтылған. «Кітаптағыларын, газет қиындысындағыларын, қолмен көшірілгендерін жинақтап, реттеп, төрт дана етіп мәшіңкелеттім. Екі томға бөліп түптеттім. Біріншісіне «Батыр Баян», «Қорқыт» дастандары мен 21 өлеңін, екіншісіне Максим Горькийдің ана туралы әңгімелерінен, Мамин-Сибиряктан, т.б. аударғандарын, мақалаларын топтадым. Ол жұмысқа төлер ақы өзіме ауырлау болған соң сыралғы ініміз Мұрат Әуезовпен ақылдасып едім, ол сөзге келместен көмектесті», – деп жазғаны есімізде. Міне, Алаш ардақтыларының алдындағы парызын осылай өтеген Ғаббас ағамыз. Семей полигонын жабуға атсалысқан, бірақ тасада қалған тұлғалар жайында жазған да Ғаббас ағамыз болатын.

«Дидардың» сексен, сексен бес, тоқсан жылдық мерейтойларында Ғаббаңа сөз бердік, естелігін жарияладық, сұхбат алдық. Басылымның біз білмейтін тарихи жолын санамызда жаңғыртты. Ол кісі қызметтес болған аға буын өкілдерінің ерен еңбегіне тәнті болдық. «Міне, қазіргі «Дидардың» мектебін солар қалыптастырған, биікке бастайтын сол жолды жалғастыра беру керек. Ең бастысы, газет халықтікі болуға тиіс», – деп еді бір әңгімелескенде. Содан бері де біраз уақыт өтіпті. Иә, аға аманатын орындап жүрміз бе?! Оны қара ормандай қалың оқырман еншісіне қалдырайық…

Ал, өзіңіз аман болыңыз, абыз ақсақалым!..

Уәлихан Тоқпатаев,

Қазақстанның Құрметті журналисі