Күндегідей жұмысқа ертерек келіп, орныма отыра бергенім сол еді, кабинеттің есігін біреу қаққандай болды.
– Кіре беріңіз, – дедім дауысымды шығарып. Есікті ашып, аудандық «Хлебороб Приишимья» газетінің редакторы Яков Артемович Филипенко кіріп келді. Орнымнан тұрып, сәлем бердім. Ол отырып жатып:
– Бейсенғазы, мен елге, Ресейге кетіп барамын, Псков облысына. Ұлым шақыртып жатыр. Менің келгенім, үйді ешкімге емес, саған сатып, қалдырып кетейін деп едім. Қанша дегенмен, біраз жыл араласып жүрдік қой және екеуіміз де журналист емеспіз бе! Егер шамаң келсе, бірден төлеп аларсың. Әйтпесе, жартысын төле, қалғанын келесі жылдары осы жаққа қызым келгенде беріп жіберерсің, – деді.
Мен келістім. Бұл кез орыстар мен немістердің тарихи отандарына тік көтеріліп кетіп жатқан уақыты болатын. Яков Артемовичтің үйі қызыл кірпіштен салынған, екі қабатты коттедж еді. Үйінде талай рет болғам. Сонымен, үйді сатып алатын болып, ауданға белгілі, қадірменді адаммен келісімге келдім. Аяқ астынан жұмыс арасында жүгіріп жүріп, несие алып (ол кезде несие алудың өзі қиын еді), жанұясымен Ресейге көшіп бара жатқан Яков Артемовичтің қолына ұстаттым. Үйдің бағасы әжептәуір жоғары болғандықтан, жартысын ғана төлеп, қалғанын келесі жылы төлемек болдым. Осылай, отбасымызбен кең де жарық әрі құрғақ үйге көшіп алдық. Үстінгі және астынғы қабаттарындағы бөлмелерді есептегенде даңғарадай жеті бөлме. Дегенмен, кетерінде Яков Артемович:
– Жылу беру жүйесі ескі, егер мүмкіндігің болса, қайтадан жаңартып, өздеріңе оңтайлап салдырып аларсың, – деген еді. Сөйтіп, кішігірім екі бөлмелі пәтерден, екі қабатты үлкен үйге қоныс аудардық. Бірақ алған үйіміз қаншалықты өзімізге ұнағанымен, шындығы керек, жылу жүйесі суық айларда барлық бөлмелерді қалыпты жылумен қамтамасыз ете алмайды екен. Сонымен, бір қыстан шыққан соң үйдің бүкіл ескі жылу құрылымын өзгертіп, қайта орнатуға шешім қабылдадым.
Біраз жылдан бері аудан көлемінде осы жұмыспен айналысып, тұрғындардың сеніміне ие болған, бірнеше адамнан тұратын ұжыммен келісіп, жетекшісі құмық жігітін ертіп келіп, үйдің жылу жүйесін аралатып жүріп көрсеттім. Қазақша сайрап тұрған, «атым – Мәмед» деп өзін таныстырған орта жастағы жігітпен осылайша жақын жолдас болған едік. Кейіннен, ара-тұра мені іздеп аудан әкімшілігіне, кабинетке келіп тұрды. Келе-келе жақсы араласып кеттік. Бірде, екеу-ара әңгімелесіп отырып, маған өзінің өмірінде кездескен бір оқиғаны айтып берген еді. Бірақ айтарының алдында маған ешкімге тіс жармауымды ескертті. Содан бері отыз жылға жуық уақыт өтті. Дегенмен, бұл оқиға ескірген соң әңгіме қылып жазуға ниет қылдым.
Мәмедтің әңгімесі
– Мен Кавказда жүргенде үлкен ұрлық жасап әрі сол оқиға барысында жазатайым адамды мерт етіп, қасымдағы серігім екеуіміз ұзақ жылдарға сотталып кеттік. Ол кез Кеңес одағының тұсы болатын. Сотталып, осы Қазақстанға айдалдым. Жазамды осы ауданның аумағындағы Красногорскіде өтеген едім. Өзің білесің, Красногорск қаласы ол кезде тікелей Мәскеуге қарайтын, республикадағы бірден-бір уран өндіретін жабық қала болатын. Мұндағы шахталарда негізінен сотталып, жазасын өтеушілер жұмыс істейтін. Кейін осы түрмеден шыққан соң, еліме кетпей, бұрынғы Целиноград облысының (қазіргі Ақмола облысы, Жарқайың ауданы) Державин ауданында тұрақтап қалдым. Жас кезімде Кавказда жүргенімде училище бітіргенім бар. Мамандығым – жылу беру құбырларын жөндеу, қалпына келтіру (сантехник). Сол Державин ауданында жүргенімде (ол кезде Кеңес одағы тарап кеткен болатын) жергілікті астық саудасымен айналысатын, өңірге аты белгілі, үлкен байлыққа қол жеткізген адамның үйінің ескірген ішкі жылу жүйесін ауыстырып, жаңадан салу керек болды. Тура өзіңдікіндей. Мәмед аздап күліп алды. Әлгі азамат мені өзіне шақырып, екі қабатты үйін аралатып көрсетіп, паравой мен құбырларды толық ауыстыруды сұраған еді әрі қомақты қаржы беретінін ескертті.
Сөйтіп, өзім жетекшілік ететін ұжымды жұмылдырып, іске кірісіп кеттім. Жұмыс жүріп жатты. Аумағы үлкен, екі қабатты үйдің бүкіл жылу жүйесін ауыстыру оңай емес екені белгілі. Екінші қабаттағы жататын бөлменің құбырларын ауыстырып жатып, тұтас қабырғаны алып тұрған шкафтардың үстіндегі қатар-қатар тұрған, үлкен қуыршақтарды көрдім. Қуыршақтардың балалардың ойнауы үшін емес, арнайы жасалынғандығын сездім. Мүмкін, басқа біреулер болса аңғармас та еді. Жұмысты бастаған кезімізден қасымызда осы үйдің ер жеткен баласы бір елі қалмай, көлеңкедей еріп, бақылап жүретін. Әсіресе, үстінгі қабатта. Ішімнен бір құпияны түсінгендей болдым. Бір күні қасымда жүретін осы жанұяның ұлы бір себеппен аулаға шығып кеткені. Осы сәтті пайдаланып түпкі бөлмеге жетіп келдім. Аяғымның астына орындық қойып, шкафтың үстінде тұрған бірнеше қуыршақтың біреуін қолымды созып, бері алдым. Шынында да қуыршақ арнайы жасалынған екен. Қуыршақтардың қай-қайсысының аяқтары алдыға созылып, отырғызылған. Асты бітеу. Арт жағында адамның алақаны емін-еркін сиятын дөңгелек қақпағы бар қуысты көрдім. Қолымды тығып жіберіп, ішіндегі нығыздалып салынған бірнеше буданың біреуін бері шығарып қарап едім, целлофанға оралған қомақты америкалық доллар болып шықты. Қуыршақтың ішінен тағы осындай бірнешеуін байқадым. Ақшаны қайтадан қуысқа тығып, қақпағын жауып, орнына қойдым. Жанында тұрған өзге қуыршақтар да осындай болар деген ойға келдім. Ішімнен, «мүмкін болса уақыт өткізіп барып, кейіндеу көрермін» дедім. Пенде болған соң әрі өзім кезінде осындай ұрлық іспен айналысқандықтан, көңілім ауып, «мынау орасан зор байлық қой» деп, қызыққаным рас.
Сонымен, қолға алған жұмысты бітіріп, үй иесінің алғысын алып, берген қаражатын қалтамызға салып, жөнімізге кеткен едік. Қасымдағыларға бұл көргендерімді айтқан жоқпын. Тек, аулада тұрып, екі қабатты үйге жапсарлас салынған бірқабатты әдемі жаздық клеттің осы биік үйдің түпкі жататын бөлмесінің терезесіне жақын екенін байқадым. Сондай-ақ қаншалықты бай болса да, бұл адамның ит ұстамайтындығына қайран қалдым. Үйдің айналасы кірпіштен қаланған биік дуал болғандықтан шығар. Дегенмен, қақпаның ішкі жағында арнайы күзет қойылған екен. Осыларды бір уақ шолып шығып, ойымды ішіме түйдім. Уақыт өтіп жатты. Ішімнен сол үйдегілердің ешқайсысына білдірмей, қуыршаққа тығылған қомақты долларды қалай алып кетудің сан мәрте жоспарын жасап жүрдім.
Сөйтіп жүргенімде, арада бір жарым айдай уақыт өтті. Бір күні елден әлгі азаматтың үйінде кіші баласын сүндетке отырғызу той-томалағы болатындығын құлағым шалды. Қуанып кеттім. Ол кезде елдер тойды ресторанға емес, үйіне жасайтын. Ендігі мәселе, осы тойдың ізін ала, қалайда сол үйге кіріп, сездірмей, керегімді алып кету. Іздеген күнде де тойға қатысқан адамдардың бірі қағып кетті деп ойласын дегендік еді. Сонымен, сол күнгі той бітіп, кешкі қараңғылық түсісімен, үй иелері шаршап құлады-ау деген оймен, үйді қоршаған дуалдың түбіне келдім. Беліме орай келген жіпті шешіп, ілмек жасап, ар жағындағы ағаштың бұтағына қарай лақтырып, бекіттім. Сөйтіп, уақыт созбай, алдымен дуалға, сонан соң клет үйдің төбесіне оп-оңай секіріп шықтым. Еңкейіңкіреп қараңғыда айналама біраз уақыт қарап, бақылап, шолып алдым. Күзетте тұрғандардың ешқайсысы байқамаған сияқты. Дыбысымды білдірмей, еңкейген күйі үлкен үйдің жатын бөлмесінің түбіне келдім. Бір жақсысы үй терезелері топсалы болатын. Қалтамнан арнайы жасалған жіңішке темірді алып, терезенің бірін аштым. Бөлмеде бір сәт адамдардың бар-жоғын құлағымды тосып анықтап алдым да, лып етіп ішке кірдім. Күдіктеніп терезеден сыртқа қарадым. Ешкім байқамаған секілді. Бөлмеге кіргеніммен, бірден кірісіп кетпей, тың-тыңдадым. Бәрі төменгі қабатта жүргендей болды. Жылдамдатып қолымды созып, қуыршақтардың ішінен керектілердің бәрін сыпырып алып, ішіме орап ала келген дорбаға салып, ауызын байлап, мойыныма іліп, арқама салдым. Терезені қайтадан ашып, айналамды аз уақыт барлап қараған соң ақырындап сырғып клеттің төбесіне түстім. Көлеңкедей қозғалып жүрген мені ешкім байқамаған секілді. Тегі күзет дегені болмаса, олардың айналаға үңіліп, қарауыл қарап жүрмегені белгілі болды. Сонымен, біраз жыл істемеген ұрлығымды қайта қайталадым. Мол ақшаны ешқандай шашау шығармай, өзім алдын ала белгілеген орынға жасырып, тым-тырыс жұмысымды істеп жүріп жаттым. Бірнеше күннен кейін-ақ тойға қатысқандардың біразы тергеу бөліміне шақырылды. Келе-келе бүкіл аудан әлгі азаматтың талайдан жинаған қомақты ақшасын аяқасты жоғалтқанын естіп білді. Қалай дегенмен де, ішімнен қобалжып, бізді де шақырып қалама деп күдіктеніп жүрдім.
Күдіктенгенім тегін болмады, бізді де шақырды. Бірақ, өзімізге шаң жуытпай, бұл қылмысқа ешқандай қатысымыз жоқ екендігін дәлелдеп шықтық. Мүмкін арада біраз уақыт түскендіктен де болар әрі ешқайда ұзамай ұжымымызбен аудан аумағында бірқалыпты жұмыс істеп жатқандығымызға да көңіл аударып, күдіктері тараған шығар. Дегенмен, олар айтпағанымен, біраз уақыт бақылауда боларымызды сөзсіз түсіндім. Сондықтан алысқа кетпей, тергеушілердің назарында жүрсек те, жұмысымызды жалғастыра бердік.
Сөйтіп жүріп, арада бір жылдан аса уақыт өтті. Жасалған қылмыс сол күйі ашылмай қалды. Мен де ақшаны тыққан орынға аттап баспадым. Сол кезеңдерде санама түрлі ойлардың келгені анық. Бір мезет Кавказға қашып та кеткім келді. Бірақ өйтсем күдіктің бәрі маған ауып, ұсталып қаларымды түсіндім әрі өзім жинап, ұйымдастырған ұжымымды да тастап кеткім келмеді. Ақшаны да ұстағым келеді. Күдікке ілініп қалмайын деп, әзірге оған тиіспедім. Қалай айтсам да, істеген ісімді көңілімде сақтап, ішкімге сыр шашпай жүріп жаттым. Осылай қобалжумен жүріп жатқан күндердің бірінде болашақ әйелім Айнашпен кездестім. Жұмыс бабымен Державинканың қасындағы Есіл қаласына барған болатынмын. Ойға алған азын-аулақ жұмысымды бітіріп, пойыз келерден бұрын түстік ішейін деп асханаға кірген едім. Отыра бергенім сол еді, талдырмаш келген әдемі қыз қасыма келіп:
– Не ішесіз? – деп сұрағаны. Түсі сондай жылы, қарапайым екені көрініп тұр. Тапсырған тамағымды үстеліме әкеліп қойып жатқанда:
– Атың кім болады? – деп сұрадым. Бет-әлпетім кавказдықтарға ұқсағанымен, қазақша таза сөйлегеніме көңілі жылыды-ау деймін, «Айнаш» деп күбір ете түсті. Аздап қойған сұрақтарыма орысша жауап берді. Білгенім, асхана ағасынікі болып шықты. Өзі осында әрі аспаз және даяшы болып жұмыс істейтін көрінеді. Асханада бар-жоғы ағасы, інісі, сіңлісі және өзі, төрт-ақ адам істейді екен. Сөйтіп, қазақтың қызы Айнашпен осылай танысқан едім. Жұмыс арасында уақыт тауып, ең аз дегенде аптасына бір рет Есілге келіп тұратын болдым. Асханаға келіп, Айнаштың қолынан тамақ ішуді әдетке айналдырдым. Өстіп, бұл отбасымен жақсы араласып кеттім. Ағасы мен інісінің және сіңлісінің көңілдері таза, ашық-жарқын адамдар. Осылай жарты жыл уақыт өтті. Бір күні Айнашты оңаша шақырып, көңілімдегіні айтып едім:
– Мен кавказдық жігітке тұрмысқа шықпаймын! – деп салғаны.
– Неге? – деппін сасқанымнан.
– Олар әйелдерін қамап ұстайды, ешқайда шығармайды, – дегені. – Сізге тағы айтарым, мен қазаққа тұрмысқа шығамын, сондықтан үміттенбей-ақ қойыңыз, – деді. Не айтарымды білмедім.
– Өзің білесің ғой, бұл жақтың ер-азаматы өзге ұлттан әйел алып немесе қыздары басқа ұлтқа шығып жатқандары аз емес. Тіпті, сендердің Заречный ауылына Моңғолиядан көшіп келген қазақтардың бір қызы орыстың жігітіне тұрмысқа шыққаны бар. Бәріміз естідік емес пе?! (Иә, мұндай оқиға шынында да болған еді, қыз сауыншы, жігіт бақташы болып істейтін көрінеді).
Дегенмен, Айнашты ұнатып қалғаным соншалықты, көңілімде бір үміт кетпей тұрып алды. Өстіп жүргенімде Айнаштың шешесінің қатты ауырып жатқанын естідім. Баяғы жаман ауру. Ұл-қыздары Алматы мен Астанаға алып барып, қаратып жүрді. Бірақ ем қонбады. Ақыраяғы сонау Мәскеуге де апарып келді. Дегенмен, аяғынан тұрып кете алмады. Дәрігерлердің кеңесімен шетелге апарып емдету керек болды. Бірақ өте қомақты қаржы керек. Қыздың туыстары айналадан ақша іздеп жатқанын естіп, ойда-жоқта бір ой келді. Ішімнен ойладым, «ана тығулы жатқан ақшаны осыларға әкеліп берсем» қалай болар еді деп. Сөйтіп, бір күні арнайы келіп қыздың ағасы Асхатпен сөйлестім. Оның алдымен қуанып қалса да, артынан кібіртіктеп қорқып қалғанын аңғардым. Ақыры екеуміз бір шешімге келіп, ол алатын, мен беретін болып, келісімге келдік. Бұл жайында ешкімге сыр шашпауға уағдаластық. Осылайша, өзім әлі күнге дейін бір тиынын ұстамаған қомақты қаржыны дорбасымен алып келіп, жасырын түрде Асхатқа ұстаттым. Бірақ оған бұл құпияны ел тұрмақ, өзінің ағайын-туыстарыңа да айтпай, жасырын ұста деп, қатаң ескерттім. Айнаштың үй-іші шешелерін тездетіп жолға дайындап, аттанып кетті. Шешесін алып кеткен Асхат сол кеткеннен мол кетті. Екі жарым ай дегенде елге қайтып оралды. Зембілге салып көтеріп әкеткен кемпірді, екі аяғымен жүргізіп алып келді. Кейуана бойындағы дерттен құлан таза айығып, жазылып кеткен екен. Жанұясы мен туыстары мәз болып қуанып, айналадағы жұрт қайран қалды.
Бірде, қыздың ағасы Асхат мені үйіне қонаққа шақырды.
– Мәмед, мен ақшаны кімнен алғанымды әлі күнге дейін ешкімге айтпадым. Осылай жабулы күйінде қалсын, – деді.
– Мен де осы уақытқа дейін бірде-бір адамға сыр ашқан жоқпын, – дедім оған. Маған біраз қарап отырды да, ол:
– Менен саған қандай көмек керек? – деп сұрады.
– Өзің білесің, менің кім үшін үнемі келіп жүргенімді, Айнашты маған қоссаң қайтеді, – дедім оған.
– Онда біраз күт, мен бұл қыздың тілін табуға тырысайын, сонан соң өзіңе хабарласып, мән-жайды айтармын.
Асхат басқа ештеңе демеді. Екі аптадан кейін телефон шалып, ол мені өзіне келіп-кетуімді сұрады. Көңілім алабұртып қыздың ағасымен жолықтым. Келсем, «Ал енді, тойға дайындал!» деді күліп. Біз осылай үйленген едік! – деген Мәмед күлімсірей маған қарады. Мен болсам:
– Шынында да үйлену тарихың қызық екен, – дедім оған әзілдеп. – Қазір ұрлықпен айналыспайтын шығарсың? – дедім тағы да сұрақ қойып. Ол болса:
– Ондай іспен мүлде айналысуды доғарғанмын, – деді ренжи сөйлеп. – Қазір екі баламыз бар. Балаларымның жолы болашақта ашық болып, оқу бітіріп, үлкен жұмыс істесін деп, төлқұжатымды қазақ қылып жаздырдым.
Мен құптағандай басымды изедім.
Содан бері, қаншама жылдар өтті. Сол бір құмық жігітінің маған ашқан сыры, айтқан әңгімесі әлі ойымнан кетпейді.
Бейсенғазы Ұлықбек
