Маман боп қалу – маңызды…
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2025 жылды «Жұмысшы мамандықтары жылы» деп жариялағаны баршамызға аян. Сондықтан бүгінгі әңгімеміз де осы төңіректе өрбитін болады.
Адам боп өмірге келгесін көңілің қалаған мамандық түрін жаңылмай таңдап, сол мамандығыңнан айнымай, қызығы мен шыжығын бір адамдай көргенге не жетсін. Алайда, біз солай дегенмен шынайы өмірде көбіне-көп керісінше болып жататыны да бар.
Өйткені болашақ мамандығын біреу шынымен де өз еркімен таңдаса, енді біреулер ата-анасының немесе білім берген ұстаздарының ақыл-кеңесімен, тағы біреулер елге танымал өнер адамдарына еліктеп мамандық таңдап жатады. Тіпті, күтпеген жерден орын алған тосын жағдайдың өзі мамандық таңдауына себеп болған жандар да болады екен. Бұл жайлы мыңдаған мысалдар келтіре отырып, жүздеген жайтты баяндауға болады…
Ешқандай артықшылық байқалмайды
Осы тұрғыда айтайық дегеніміз, еліміздің өзге өңірлеріндегі жағдайдың қандай екендігін кім білсін, Шығыс Қазақстанда орта мектеп бітірген түлектердің әжептәуір бөлігі мамандық алуды, яғни, жоғарғы оқу орындарын өзге мемлекеттерден іздейтіндігіне жыл өткен сайын көзіміз жете түсуде.
Қайсыбір жылдары дәл осы мамандық таңдау, яғни, білім алатын оқу орынын таңдау тақырыбына өткізілген жиындардың бірінде сол кездегі облыс басшысы: «Жыл өткен сайын мектеп бітіретін шығысқазақстандық түлектеріміздің бірқатары, әсіресе, орыс мектептерін тәмамдайтын жастарымыз өкінішке қарай өз таңдауларын көршілес Ресей оқу орындарынан таңдауда. Осы қаншалықты дұрыс? Әрине, кімнің қандай және қай мемлекеттен оқып білім алу керектігіне таңдау жасау әр азаматтың еркіндегі шаруа. Дегенмен, неге біздің мектептеріміз айлап-жылдап оқытқан, кез келген мамандықты алуға қабілетті, дайын шәкірттерін өзге елдердің оқу орындарына беруге мәжбүр болулары керек?» деп наразылығын білдірген болатын.
Осы жерде шынымен де «Неліктен?» деген сауал өзінен-өзі туындайды екен. Бәлкім көрші мемлекеттің оқу ақысы арзан әрі білім сапасы біздегіден жоғары болар? Әлде сырттан келетіндерге берілетін жатақханалары арзан ба?!
Қалай болғанда да, осы жерде бір гәп бар секілді…
Осыған орай Өскемендегі жоғары білім беретін оқу орындары мен іргеміздегі Ресейдің Новосібір қаласындағы білім мекемелерінің оқу бағасы мен білім беру бағыттары және басқа да артықшылықтары мен кемшіліктерін салыстырып көрген едік.
Айталық, интернет желісінен алынған мәлімет бойынша Новосібір (НГАСУ) мемлекеттік университеті архиткеторларды, құрылысшылар мен қайта жөндеушілерді, суретші-скульпторларды, дизайнерлер мен жобалаушыларды және т.б. көптеген мамандықтарды дайындайтын көрінеді. Оқу мерзімі төрт-бес жыл. Бір жылдық оқу бағасы 190 мыңнан бастап, 235 мың рубль аралығында. Бұл біздің теңгемен есептегенде 960 мың мен 1млн. 200 мың теңгенің үстінде. Сырттан келіп оқитындарға арналған жатақханаларының да бәлендей артықшылығы шамалы. Студенттердің тұратын бөлмелерінен бастап, сабақ оқитын, ас әзірлейтін, кір-қоңдарын жуып, ойын-сауық өткізетін арнайы бөлмелері, спорттық ойын алаңдары барлығы да университеттің мәлімет парағында көрсетілген.
Ал Өскемендегі оқу орындарына келер болсақ, салыстырмалы түрде біздегі оқу бағалары әлдеқайда төмен екен. Бұған әрине қуанбасақ, ренжімейміз. Мысалы, Д.Серікбаев атындағы ШҚТУ-дың мәлімет парақшасында (22 мамандық бойынша) бір жылдық (2024-2025) оқу құны 450 мың мен 750 мың теңгенің аралығында деп көрсетілсе, С.Аманжолов атындағы ШҚУ-да (28 мамандық) оқу ақысы сәл төменірек, 200 мыңнан басталып 600 мың теңгеге жетіп жығылады екен. Қалай болғанда да, Өскемендегі екі оқу орынының да оқыту құны Новосібір мемлекеттік университетінен арзан. Аталмыш оқу орындарының екеуі де сырттан келіп оқитын студенттерін жатын орнымен қамтамасыз етеді.
Д.Серікбаев университеті қызметкерлерінің берген мәліметі бойынша бүгінгі күні университеттің 1453 орындық үш жатақханасы бар екен. Онда студенттерді орналастыру тәртібі де өздерінің ішкі ережесіне сәйкес, алдымен денсаулық мүмкіндігі шектеулі балалар мен жетімдер, көп балалы, сондай-ақ, аз қамтылған отбасының балалары орналасады. Қалған студенттерге орын кезек тәртібімен беріледі.
Бағасы да аса қымбат емес, өткен оқу жылында әр студент бір орын үшін айына 8000 теңге ақы төлесе, жаңа оқу жылынан бастап бұл баға сәл көтеріліп, 10 000 теңгені құрамақ.
Барлық жатақханаларда кір жуу орны, акт залы, интернет, компьютерлік сыныптар мен демалыс бөлмелері, өз бетінше оқуға дайындалатын бөлмелер мен жаттығу залдары қарастырылған.
Байқап отырғанымыздай, бұл мәлімет қайсыбір ресейшіл жерлестеріміз айтып жүрген: «Қазақстандағы оқу орындарының бағасы өте қымбат болғандықтан немесе жатақханаларында студенттерге қажетті жағдай жасалмағандықтан, түлектер амалсыз Ресейдің оқу орындарын таңдайды екен-мыс» дегенге саятын дәйексіз уәжді толықтай жоққа шығарады. Егер ата-анасына жаны ашып, отбасылық бюджеттен неғұрлым азырақ шығын шығарып, болашағына қажетті білім алуды көздеген кез келген ақыл-есі сау мектеп бітіруші сөз жоқ, арзан бағалы оқу орынын таңдайтыны белгілі.
Бұдан шығатын қорытынды, мәселе – оқу орындарының ақысында емес, басқада болғаны ғой…
Олар тарихи Отанын таңдапты
Өскеменге қазақы аудандардың бірінен көшіп келген Николай атты танысым үлкен ұлының Барнаулдан жоғары білім алып, қазір сол алған мамандығы бойынша Ресейдің ірі қалаларының біріндегі заводта қызмет етіп жатқандығын айтады. Екінші ұлы да Новосібірде білім алып жатса керек. Оның да Қазақстанға қайтып келетін ойы жоқ секілді.
Ыңғайсыздау болса да:
– Ұлдарың неге ондай таңдау жасады? – деп сұрадым, танысымнан.
– Әрине, олар осында туып, осында ержетті. Өзім әскери адам болдым да, балаларым қай жағынан болмасын, оқуда да, әлеуметтік жағынан болсын ешкімнен кем болған жоқ. Екеуі де қазақша еркін сөйлейді. Ештеңеден қысым да көрген жоқ. Бірақ, ержеткен соң таңдаулары солай болды. «Ресей біздің тарихи Отанымыз!» дейді. Қысқасы, болашақтарын тарихи Отандарымен байланыстырғанды жөн деп шешіпті. «Өздерің біліңдер» дедік, – дейді Николай.
Жас ұрпақтың, мейлі ол қай ұлттан болса да, тарихи Отанын іздеуі, болашағын сол Отанымен байланыстыруы, құптарлық шешім. Енді сондай шешім қабылдап, іштей соған бекінген адамға: «Сен осында туып-өстің, мектеп сені оқытты, білім берді. Енді сен ешқайда кетпе!» деген қалай болар екен және олай деуге кімнің қақысы бар?! Жоқ, әрине. Болуы да мүмкін емес. Олай дейтініміз, кез келген адам баласының қай елден, қандай білім алып, қай мемлекеттің азаматы болып ғұмыр кешіруі өз еркінде.
Өздеріңіз білесіздер, Тәуелсіздік алғаннан бергі осынау 34 жылда елге көшіп келгендерін айтпағанда, қаншама қандас бауырларымыз шет елдерден келіп Қазақстаннан білім алып жатыр. Иә, олар түбегейлі көшіп келген жоқ, иә, олар азаматтықтарын толық алған жоқ…
Бірақ, солар болашақтарын тарихи Отандарымен байланыстырмаса, «Түптің-түбі атақонысымда қаламын!» деп байлам жасамаса, қаншама жыл уақыттарын сарп етіп Қазақстанға келіп білім ала ма?
Сондықтан, еліміздегі қайсыбір ұлт өкілдерінің тарихи Отандарына қоныс аударулары мен мектеп бітіруші түлектердің сол жақтан оқу орындарын таңдауы құптарлық әрі қалыпты жағдай секілді…
Талаптың да талабы болмай ма екен?
Жас түлектердің мамандық таңдауы жайында сөз бола қалған жерде, айналып өту мүмкін емес бір өзекті мәселе бар. Ол – жоғары оқу орнын тәмамдаған жас мамандардың өз мамандығы бойынша жұмысқа орналасуы.
Қазір бес жыл бойы көз майын тамызып диплом алған жастар өз мамандығы бойынша жұмыс сұрап барса, жұмыс беруші мекемелердің басым көпшілігі: «Осы сала бойынша үш жыл жұмыс өтілің (стажың) болуы керек!» деген талап қоятын көрінеді…
Сонда бұл қалай болғаны? Ол сырттай оқыған студент болса, әңгіме басқа. Күндізгі бөлімде оқып, білім алған студент қай жерде жүріп жұмыс істеп, қай мекемеден стаж жинамақ? Ол үшін күндіз оқу оқып, түнде бір жерде жұмыс істеуің керек пе? Ал егер «Күндіз бірдеме ғып, жұмыс істеген болды» дейік, сонда сабақты кім оқиды?
Талаптың да «қисынды-қисынсызы» дегендей, орынды талабы болмаушы ма еді. Ал енді дипломының сиясы кеппеген жас маманға дәл мұндай талап қою ешқандай ақылға да, мақұлға да сиятын дүние емес. Мұндай қисынсыз талапты «Жұмысқа алмаудың амалы» демеске лажың қайсы?
Кешегі кеңес үкіметінің тұсында жоғарғы курс студенттерін белгілі бір кәсіпорындар мен заводтардан немесе мекемелерден бір емес, бірнеше мәрте өндірістік-тәжірибеден (производственная практика) өткізетін. Кейін сол мекемелер тәжірибеден өткен студенттерді тұрақты жұмысқа алып жататын. Ол уақытта кез келген жұмысқа мамандардың қарым-қабілетіне қарап алушы еді…
Яғни, жұмыс сұрай келген бірнеше жас маманның әр қайсысына біркелкі тапсырма беріп, соның уақтылы әрі ұқыпты орындалуына ерекше мән берілетін. Сосын барып әлгілердің арасынан берілген тапсырманы дер кезінде әрі көңілден шығатындай етіп орындағандарын ғана жұмысқа алатын.
Қазір ғой, сенің маман ретіндегі біліктілігің мен қарым-қабілетіңнің бес тиындық құны қалған жоқ. Есесіне, әлгі мекеменің бастығы тамыр-танысың немесе құда-жекжатың болса жетіп жатыр, «есек» болсаң да сені жұмысқа алады…
Сондай тамыр-таныстықпен, бармақ басты, көз қыстымен жұмысқа орналасқан қайсыбір дымбілместердің кесірінен қаншама келеңсіздіктер орын алып, білдей бір мекемелердің атына сөз келіп, сол үшін жазықсыз біреулер жазаланып жатады. Өкінішке қарай одан сабақ алып, қорытынды шығарып жатқан басшы көрмейсің.
Осындайда Алаш қайраткері Ахмет Байтұрсынұлының: «Әркім өз ісімен айналыссын. Ұстаз баласын оқытсын, шопан малын бақсын…» дегенге саятын қанатты сөзі еріксіз ойыңа оралады екен. Шынымен де, кез келген істің басы-қасында, сол саланың ыңғыл-жыңғылы мен қыр-сырын жетік меңгерген маман жүрсе қандай ғажап!
Сөзімізді түйіндей келе түйгеніміз – оқып мамандық алу бір басқа да, маман боп қалу мүлдем басқа екен.
Сондықтан, әсіресе мектеп бітіріп, үлкен өмірге қадам басайын деп, мамандық таңдау алдында тұрған жас өскіндерге:
– Алдымен көңілдерің қалаған, жаныңа, табиғатыңа жақын мамандықты таңдай біліп, болашақта сол мамандықтың қас шебері болыңдар! – демекпіз.
Серік Құсанбаев
