Жүргенге жөргем ілінер
Қызырбек Дүргінбайұлы
Сүйекті ойды сүбелі сөзбен жеткізе білетін бабаларымыздан қалған әрбір сөз тіркесінің түп тамырында тұрмыстың тетігі бар. Жұмбақтап тіл қататын қазақ жұрты мәнерлі сөздің астарына мазмұнды ой кестелеген. Күнделікті өмірде қолданыста болғанмен түпкі мәні көмескіленіп бара жатқан тіркестердің қатарында «жүргенге жөргем ілінер» және «сүбелі үлес қосу» бар.
Дәстүр-салтымыздың тетігі бола білген дала заңының мазмұны терең, мәні зор. Дала заңына әрдайым құрметпен қараған көшпенділер өмірінің өрнегінде үлгі боларлық іс көп. Мысалы, Алтайдың тауын кезіп, орманын аралап жүретін аңшылардың арасындағы жазылмаған дала дәстүрінің бірі – ошақ орнына оттық, аңшылар аялына тұз және бұзылмайтын тамақ қалдырып кету. Бұл – табиғаты қатал Алтайды аралаған аңшылардың бір-біріне деген қамқорлғынан, сақтығынан қалыптасқан дәстүр. Ал біз тілге тиек етіп отырған «жүргенге жөргем ілінер» деген тіркестің мәні де осы тақылеттес еді. Бұл – төрт түліктің жайымен көшіп-қонып жүретін көшпенділерден қалған дала заңының сөзбен өрілген өрнегі. Баяғы жұрт көшер алдында сойған малдың ішегін тұздап, жөргемдеп өріп, қыстаулық үйдің мәтша ағашына іліп кетеді екен. Бұл барар жолы алыс жолаушы немесе адасқан адамдар, аңшылар өзек жалғау үшін қажет болған. Алайда жөргемді әр өңірде әртүрлі жасаған. Кейбір өңірде төстің майлы басына қойдың ішегін өріп жасаған екен. Ал кейбір жерде малдың өкпесін тіліп жөргемдеп өріп қалдырыпты. Қалай болғанда да арып-ашып жеткен адамға өзек жалғарлық ас болуға жарамды етіп қалдырып отырған. Жөргеммен бірге үйдің қабырғасына сіріңке қалдырып кету үрдісі әлі де бар. Міне, осыдан барып «жүргенге жөргем ілінер» дейтін сөз тіркесі қалыптасыпты.
Тілшілердің тіліне көп ілінетін тағы бір сөз – «сүбелі үлес қосу». Осы бір тіл ұшынан түспейтін сөздің түп төркінінде қазақтың береке-бірлігі мен ырыс-ынтымағы жатыр. Сүбе – ет. Сүбені жасау үшін қойдың сүбе қабырғасының етін сылып алып, тұздап, бұрыштап, ішіне тағам, көкөніс толтырып, қатты орап, сыртын жіңішке жіппен айналдырып бекітіп, сүрлеп қояды. Осы бір дәмді асты қонақ келгенде жас малдың етімен бірге пісіреді. Ондағы мақсат – еттің дәмін, дастарханның сәнін кіргізу. Ал «сүбелі үлес қосу» осыдан келіп шығады. Қандай да бір қонақ келгенде көрші-қолаңның әйелдері сандығынан сүбелерін шығарып, қонақ келген үйдің қазанына әкеліп қосады. Осылайша, береке-бірлігі жарасқан көрші-қолаң, ағайын-туыс қазанын асқа, дастарханын дәмге толтырып, келген қонағын құрметтеп шығарып салатын болған. Міне, осылай ағайын бір-біріне «сүбелі үлес қосып» отырған.
Көшпелі ағайын осылайша жүргенге жөргем қалдырып, қонақ келсе, сүбелі үлесін қосуды дәстүрге айналдырған. Осы бір тұрмыстың тетіктері тілімізде тұрақты тіркеске айналып отыр.
