Таңдау еркіндігі немесе иллюзия

Қазақстан Республикасының Конституциясында әрбір азамат қандай дінді ұстанатынын немесе мүлде ұстанбайтынын таңдай алатындығы айтылған. Алайда таңдау шынымен еркін болуы және басқалардың бостандығына қол сұқпауы керек.

Қазіргі уақытта адамға әсер етудің көптеген жаңа әдістері, оны бақылау мүмкіндігі пайда болды. Өз мақсаттарына жету үшін кейбір діни ұйымдар қатысушылардың санасын, олардың психикалық және физикалық жағдайларын толық бақылауға тырысады. Мұндай ұйымдар деструктивті деп аталады, өйткені олар адамның санасын улап, жеке басына деструктивті әсер етеді.

Алайда деструктивті ұйымның рухани ықпалына түскен адам ешқашан өзінің еркіндігін сезінбейді. Керісінше, ол өзіне дұрыс таңдау елесін жасайды. Бұл әсерге арнайы психотехниканы қолдану арқылы қол жеткізіледі. Олардың ішінде – топтық қысым және “махаббатпен бомбалау” әрекеттері бар. Бұл адамды сұрақ қою қабілетінен айырады және ұйымға эмоционалды деңгейде тиесілі болу қажеттілігін тудырады. Сонымен бірге, ұйым ұсынған ақпаратты шындықпен салыстырудың мүмкін еместігіне немесе оны іске асыруға құлықсыздығын тудыратын оқшаулауға тап болады. Бұл дегеніміз – медитация, монотонды ән айту және қайталанатын әрекеттер арқылы тұрақты ұсыныс күйіне ену. Одан әрі жақындасу және жасырын түрде қорқыныш пен тыйымдарды табу сылтауымен мойындату арқылы қорқыныш пен кінә сезімін ояту. Ұйқыдан бас тартуға мәжбүрлеу, бұл рухани жаттығулардың бір түрі болып саналады деп сендіру. Денсаулықты жақсарту үшін арнайы диеталық рацион ретінде сендірілген немесе рәсімге тікелей “міндетті” байланысы бар деп жарияланған дұрыс емес тамақтану. Сондай-ақ бастапқы құндылықтарды алмастыратын жаңа діннің идеалдарын енгізуге ықпал ететін сенсорлық (сезімтал) шамадан тыс жүктемелер.

Деструктивті ұйым қызметінің барлық теріс салдары егер заңды түрде дәлелденген фактілер болса, кінәлілерді заңды жауапкершілікке тартуға негіз бола алады. Алайда оның алдын алу салдарына қарағанда әрқашан реакцияға тиімді. Сондықтан деструктивті ұйымды қарапайым діннен ажыратуға көмектесетін типтік белгілерге назар аударған жөн.

Оларға мыналар жатады: көшбасшысының болуы – “көшбасшы”, оның сөздері мен іс-әрекеттеріне күмәндануға болмайды. Қатаң ұйымдық құрылымның болуы, яғни тұрақты мүшелік және ұйымнан шығуға кедергілер. Қоғамның “біздің” және “бөтен” болып күрт бөлінуі және өз тобының қоғамның қалған бөлігіне қарсы тұруы. Өмірді құтқарудың немесе жақсартудың арнайы әдісі құпия болып саналады және тек ұйымға кірген адамдар үшін ғана қолжетімді болуы. “Қос” шындықтың болуы: басқалар және олар (ұйым мүшелері) үшін. Ұйымға жаңадан келуші оқу-жаттығу жұмыстарымен танысады, ол – шын мәнінде бар ұйымдастыру. Шынайы ілім оған “арнау” дәрежесіне сәйкес біртіндеп ашыла бастайды.

Көп жағдайда дағдарыс жағдайындағы немесе өтпелі кезеңдегі адамдар деструктивті ағымдар құрбандары болады. Олар – жасөспірімдер, ажырасқан адамдар, жақында басқа қалаға көшкен, күйзеліс, дағдарыста жүрген адамдар. Осындай өмірлік қиын сәттерде адам бәріне анық және түсінікті әлемнің уәдесіне оңай сеніп қалады.

Деструктивті діни ағымдарды қалай анықтауға болады? Кейде жақындары мен туыстары дабыл қағып жатады. Қазір барлығының олардан қорқып қалғаны соншалықты, оларды қарапайым психологиялық тренингтерден немесе қоғамдық ұйымдардан көруге дайын. Мешіттер мен шіркеулерге барғанда сақалы өскен адам көрсе болды, саналарында бірден үрей мен қорқыныш пайда болады. Алайда кейбір клубтардың дінге, оның жұмысына қызығушылығы, соған қатысты ақпараттардың қоғамға сіңірілуі теріс ағымдарға мүлде қатысы болмауы да мүмкін.

Ал егер адам қызметі дұрыс секілді болып көрінген ұйымға, адамдар тобына немесе дінге зиянды тәуелділік танытса және оның мінез-құлқындағы өзгерістер жақындарын алаңдатса, онда бұл алаңдаушылық бекер емес. Мінез-құлықтың күрт өзгеруінің артында психикалық аурудың басталуы немесе басқа да проблеманың тұруы мүмкін.

Әрине, адам өзі біреулердің ықпалына түскенін байқай бермейді. Бірақ, оның жақындары, ол туралы білетін достары мұны бірден байқайды. Сондықтан олар мұқият болуы керек. Оның сөйлеген сөзіне мән беру қажет. Ол сөзінде жаңа терминдер қолданып, жаңа бастамалар, идеялар туралы айтуы мүмкін. Сіз одан бұл жаңашылдықтың қайдан шыққанын, оны қайдан естігенін және жаңа таныстары туралы не айта алатындығын сұраңыз. Әдетте, әңгіме өте эмоционалды және жігерлі естіледі, бірақ сіз онда не үйреніп, не білгенін сұраңыз. Ол сізге жауап бере алмайды, үнсіз қалады.

Сіз оның әңгімесінен кездесу қаншалықты жылы болғанын, оны қалай қабылдағанын, сол атмосферада қаншалықты жайлы болғанын байқай аласыз. Бұл жағдайда сіз оған жай ғана ескертіп қоймай, жағдайды белсенді түрде зерттей бастауыңыз керек. Алғашқы кезеңдерде сізге жақын адамды отбасына қайтару үшін барлық әдістерді қолдану керек – оны мұқият бақылап және қамқорлық танытып, отбасы алдында тұрған міндеттерді шешуге бағыттау керек. Олай болмаған жағдайда, ол барлық уақытын сектаға және оның өміріне арнайды.

Ең бастысы, жоғарыда аталған теріс пиғылды топтан шығу тек бастамасы екенін есте ұстаған жөн. Адам ұзақ емделу жолына түседі, оған өз өмірін басқаруды қайта үйренуге тура келеді.

Мұндай ұйымдардың немесе ағымдардың әрекетіне ешқашан тап болмағандар елес уәделер ешқандай ең қымбат дүние емес екенін есте ұстағандары абзал. Ең дұрысы – адамдардың өздерінің өз еркімен ойлау әрекеті, шешім қабылдау қабілеті.

Д.Қасенов 

(Мақала облыстық дін істері басқармасының тапсырысы бойынша әзірленді. Фото KAZISLAM.KZ порталынан алынды.)