Смағұл ЕЛУБАЙ, жазушы: – Әдебиетке деген құштарлығымды оятқан – Әуезовтің «Абай жолы» романы

– Смағұл Абатұлы, «Ақбоз үй», «Мінәжат», «Жалған дүние» және тағы да басқа туындыларыңыз қазақ халқының басына түскен нәубетті кезеңдерді бейнелейді. Осындай тақырыптарға жиі қалам тербеуіңіз ес біліп, етек жиған кезіңіздің қайда, қалай өтуімен байланысты шығар…

– Әрине, сонау 30-шы жылдар қазақты жан-жаққа тарыдай шашқан дүрбелең кезең болды ғой. Сансыраған алаш баласының бір тобы Ресейге, бір тобы Қытайға, бір тобы Ауған, Иран жерлеріне қарай ауып жатты. Біздің әке-шешеміз 1928 жылы орын алған кәмпескеден қашып, Үстірт арқылы Қарақалпақстан жеріне тұрақтаса керек. Көп ұзамай 32 жылдың ашаршылығына ұрынды. Тіпті, қаракөз қыздарымыздың түркіменнің шалдарына бір келі бидайға айырбасталып кеткен жағдайлары да болған. Сондай қасіретті бастан кешірген елміз ғой. 1947 жылы біздің ағайындар Маңғыт деген шағын қаланың шетіне барып, жертөле қазып отырғанда мен өмірге келіппін. Ал бір жетіден кейін Түркіменстанға қарай өтуімізге тура келген екен. Ал біздің есіміз кірген өңір – Әмударияның Қалаш дейтін жері. Содан кейін Әмударияның арғы жағына бет алып, Түркіменнің Ауғанстанмен шекараласқан аймағына қоныс тепкен еді. Сол жерде ел тұрақтап, колхоздың малын бағып, күн кешті. Бұл – елуінші жылдардың ортасы болатын. Ағаларымызға көмектеспек болып, малға еріп шыққанымызда Ауғанның шекарасын көретінбіз. Тіпті, арғы жағында мал бағып жүрген ауғандардың айқайын да еститінбіз.

– Ал енді әдебиетке қалай келдіңіз?

– Балалық шағымда әдебиетке бет бұруыма әсер еткен, жазуға деген махаббатымды оятқан оқиғалар болды. Мен 1-ші сыныпқа кешігіп бардым, яғни, 9 жасымда. Сол кезде біздің ауылға «Жеті жыр» деген қазақ эпостары келді. Сол арқылы Алпамыс, Қыз Жібек, Қобыланды эпостарын оқып, әдебиетіміздің халықтық қайнар бұлағынан нәр ала бастадық. Сондай-ақ, түркіменнің «Көрұғлы», қарақалпақтың «Қырық қыз», өзбектердің «Мас патша» сияқты толып жатқан туындыларын бастауыш сыныптарда оқи бастадық. Бір күні Қызылорданың, ұмытпасам, Қармақшы ауданынан екі жыршы келді. Бірінің есімі Ағдос екені есімде қалыпты, ал екіншісінің бір көзі соқыр, өзі қара дәу болатын. Осы жаңалықты естіген барша малшы қазақтар «Қазақстаннан жыршы келді» деп Көрпе деген құдықтың басына жиналды. Көп ұзамай қас қарайып, ай туды. Киіз үйдің сыртына алаша төселіп, кезек жырға жетті. Әлі есімде, әлгі қара дәу қырық шақты жырдың басын қайырып, «Осының ішінен қайсысын тыңдағыларыңыз келеді?» деп, таңдауды көпшілікке берді.

Сонда біздің ауылдың ақсақалдары «Мұхаммед Әнәпия» деген діни жырды таңдады. Содан не керек, жырау қолына домбырасын алып, оң тізесінің астына көпшігін қойып, жырын бастап кетті. Сөйтсек, бұл тым ұзақ дүние екен, таң атқанша созылды. Арасында жыршымыз көк шай ішу үшін үзіліс жасағанда әлгі Ағдос қысқаша күлдіргі мысалдарды айтып, жұртты қыран-топан күлкіге батырып отырды. Сөйтсек, бұл екеуі кәсіби өнер адамдары екен. Осылайша таң атқанша халықты ән мен жырға, әзіл мен күлкіге қарқ қылды. Біз сонда 10 жастың шамасындағы балалармыз, аузымыз аңқиып, құдды, бір кино көргендей әсер алдық. Әрине, ұйықтап қалған да балалар болды, ал біз кірпік қақпадық. Үлкен шеберлікпен толғаған жырды сіміріп отырдық деуге болады. Сол жыраудың мақамын әлі күнге ұмытқан емеспін және күні бүгінге дейін бірде-бір адамнан естіген емеспін. Егер үлкен сахнада орындап жатқан болса, мен жетіп барып: «Бұл 60 жыл бұрын мен естіген мақам еді ғой» деп айтар едім. Мұны неге айтып отырмын? Әдебиетке, сөз өнеріне деген махаббатымды оятқан түн еді бұл.

1961 жылдың күзінде Алматы облысының Ақши деген ауылына көшіп келдік. Сол жылдың жазында ұлы жазушы Мұхтар Әуезов өмірден өтіп, бүкіл қазақ жұрты аза тұтып жатты. Ол кезде 13-14-тегі баламын, ауыл дүкенінен «Абай жолын» сатып алдық. Сол тың дүниені оқып шыққаннан кейін ерекше әсер алдым. Көз алдымда Абайдың жүрген жерлері, Жидебай, ел, дала – бәрі-бәрі өзім бастан кешкендей, ғажайып әлем болып елестеді. Бұл – менің Әуезов әлемімен тұңғыш кездесуім еді. Сол арқылы ұлы жазушыға ғашық болдым. Осы уақытқа дейін Әуезов шығармашылығына ерекше құрметпен қарауым сол кезден бастау алды десем болады. Айналып келгенде, әдебиетке деген құштарлық осылай оянды. Ауылда 8-ші сыныпқа дейін оқыдым, ал 9-ыншыны оқитын мектеп болмады. Содан кейін Алматыдағы малшының балаларына арналған жалғыз қазақ тілді №12 мектеп-интернатында білім алдым. Қарап отырсам, сол 63 жылдан бері Алматыдамын, яғни, алматылық болып жүргеніме 50 жылға жуықтапты.

Бір күні интернатта жүргенде мен соқырішек болып ауырдым. Содан бір жетіге дейін қалыпқа келуіме жағдай жасап, мені жеке бөлмеге жатқызып қойды. Сол сәтте қолыма қалам алып, өлең, әңгімелер жаза бастадым. Алғашқы жазған өлеңімді «Қазақстан пионеріне» апарып берсем, марқұм Ырза Қонақова деген ақын апамыз «Мектебім» деген өлеңімді басып кеп жіберіпті. Мектепке келсем, балалар шулап жүр. «Қазақстан пионерінің» бірінші бетінде менің өлеңім жарияланыпты. Мінекей, осылайша, әдебиетке деген ессіз сүйіспеншілік басталып, әрі қарай жалғасып жүре берді.

– Қарап отырсақ, әдебиет пен кино – екі түрлі өнер. Кинодраматург болуыңызға да әсер еткен жағдайлар болды ма?

– Болды. Жасым ондар шамасында, біздің елге Сұлтан Қожықов келіп, мұнайшылар туралы фильм түсірді. Әрине, ол кезде киноның, әртіс дегеннің не екенінен хабарымыз жоқ. Бірақ сол процестің айналысында жүрдік. Содан кейін көп ұзамай кино көрдік. Аудан орталығынан ауылға үнді режиссері Радж Капурдың «Бродяга» фильмін әкеп көрсетті. Сол фильмді көргенде ауылдың иттері шулап, түйелер үркіп кетті. Алған әсерімізді сөзбен айтып жеткізе алмаймын. Бұл – тұңғыш кино көруіміз еді. Айлы түнде құрылған матаның үстіндегі көріністерді тамашалауымыз күтпеген жағдай болды. Әлі күнге дейін бұл киноны көруден жалыққан емеспін. Теледидардан көрсетіп жатса, бар жұмысымды тастай салып, аяғына дейін тамашалаймын. Сөйтсем, бұл үнді фильмінің үлкен классикасы екен. Әлі күнге дейін аузымызды ашып, көз жасымызға ерік бере отырып қараймыз. Демек, ескірмеген туынды. Мінекей, өнердің екі үлкен саласы әдебиет пен киноға деген менің махаббатым сонау Түркіменстанның шөлінде, малды ауылда оянған еді.

– Смағұл аға, көрерменнің ілтипатына бөленіп үлгерген «Аңшы бала» фильміне сценарий жаздыңыз. Оқиға желісі қалай пайда болып еді?

– Әрине, өмірде адамның жеке тәжірибесінен өтпеген дүниені жазушылардың көбі жаза алмайды деп ойлаймын. Яғни, бәрі де қаламгердің өмірде алған әсерінен бастау алады. Содан кейін оқиға желісіне қиял қосылып, жазушының шеберлігінің арқасында дами түседі, жанданады. Қазіргі уақытта көрсетіліп жүрген «Аңшы бала» фильмінің сценарийі – менің кино әлеміндегі жетінші еңбегім. Ал бұған түрткі болған жағдай, 10 жасымда Қарақұм шөлінде малшы ауылда орын алған оқиға болатын. Түнде қарындасым Қаракөздің ақ лағын қасқыр жеп кетті. Ол таңертең ақ лағын іздеп, жылап жүр. Содан бұл қасқырдың көзін құртайық деп 17 жасар Жақсығұл деген ағам екеуіміз атқа отырдық. Мен ағамның атына мінгесіп алдым, қолымызда мылтығымыз бар. Үш сағаттай жол жүріп, түс әлетінде әлгі қасқырды таптық. Ағам әккі аңшы ғой, тәжірибесі бар. Қасқырдың апанына жақындаған кезде атты тұсады. Содан соң еңбектеп, бұқпантайлап, апанға жақындай түскенде бір қасқыр сыртқа тұра қашпасы бар ма?! Оны ағам атып үлгерді. Жараланған қасқыр апанына қайта кіріп кетті. Содан шаң сейілгеннен кейін еңкейіп, апанға қарасақ, бес-алты метр жерде қасқырдың аяғы көрініп жатыр. Ағам: «Мен апанға сыймаймын, сен кішкентайсың ғой, сыясың. Бар да, өліп жатқан қасқырды аяғынан сүйреп алып шық» деді. Әрине, іштей қорыққаным рас, бірақ білдіртпедім. Еңбектеп кіріп, әлгіні алып шықтым.

Осы оқиғаны бүгінгі заманға ыңғайлап, қала баласының басынан кешіртуге тырыстым. Ол ауылға аңшы атасына қыдырып барады. Содан не керек, көрші үйдің Самал деген қызының лағын қасқыр тартады. Үйдегі үлкендер тойға кеткенде бұлар қолдарына мылтық алып, жорыққа аттанып кетеді. Мінекей, сюжет желісі осыған құрылды. Фильмді Ерлан Нұрмағамбетов пен менің ұлым Бекарыс Елубай түсірді. Түсіру процесіне өзім де қатыстым. Нәтижесі жаман болған жоқ. Қазақ киносы тарихында тұңғыш рет Голливудта өткен IFF фестивалінде 92 фильмнің ішінен «Шетелдік ең үздік драма» аталымы бойынша бас бәйгені жеңіп алды. Содан кейін Ресейдің Анапа қаласында өткен «Киношок» додасында ТМД елдері арасындағы «Ең үздік балалар киносы» аталымында да топ жарды. Өзіміздің киногерлер одағындағы «Құлагер» жүлдесін алды.

– Сонда бұл кино несімен табысты деп ойлайсыз?

– Шыны керек, соған өзім де таңғалам. Оның үстіне киноның Меккесі саналатын Голливудта дәл сондай жеңістің шыңынан көрінеді деп ойламаған едім. Туындының ұтқаны – ұлттық болмысынан деп ойлаймын. Ең бастысы, сюжет бұрын-соңды экранда көрсетілмеген, менің бала күнімде басымнан өткен оқиғаның негізінде түсірілді. Шынайылық басым. Әрине, әлемде балалар киносы көп қой. «Аңшы баладағы» қазақ баласының басынан өткергендері қарасаң, көркіне көз тоятын Алтын-Емелде түсірілді. Табиғаттың өзі сол жерде басты кейіпкердің рөлін ойнады. Бұл – шетелдіктер үшін экзотика. Ең бастысы, сюжеті де көрерменді ұстап отыратындай болды.

– Смағұл аға, руханияттың күретамыры саналатын әдебиет саласының бүгінгі кеңістігі, даму барысы жайында не айтар едіңіз?

– Бүгінгі әдебиет өте қиын жағдайға түсті деп ойлаймын. Бұл күйді тек қазақ әдебиеті ғана емес, әлемдік әдебиет кешіп отыр. Олай болатыны, сонау ХІХ ғасырдағы әдебиеттің «алтын ғасыры» өтіп кетті. Ал ХХ ғасырдың басында осы салаға бәсекелес өнердің кино дейтін түрі шықты, сериалдар пайда бола бастады. Сөйтіп, бүкіл өнердің басын тоғыстырған экран әдебиетті ысырды. Қалың бұқараның уақыт өткізетін ермегіне айналды. 60 жылдардың ортасына дейін классикалық әдебиет үстемдік құрды деуге болады. Ал классикалық әдебиеттің жауы – коммерциялық әдебиет. Сіз оны кітап дүкеніне барсаңыз, анық аңғарасыз. Және оқырмандар да соған құмар. Мәселен, американдық Стивен Кинг, орыстың Акунині немесе Гарри Поттердің авторы, міне, осы туындыларға сұраныс жоғары. Бұдан не түюге болады? Капиталистік жолда келе жатқан, яғни, рынок заңымен өмір сүріп келе жатқан елдердің бәрінде қазір коммерциялық әдебиеттің дәурені жүріп-ақ тұр.

– Әңгімеңізге рақмет!