Сапасыз құрылыс, қымбат квота

Жанаргүл МҰҚАТАЙ

 Сол баяғыдай құрылысқа жұмысшылар жетпей жатыр. Әсіресе, тас қалаушы, құюшы, монолитші, краншы тәрізді жұмысшыларға деген зәрулік жыл сайын артып барады және жыл өткен сайын өзекті мәселеге айналып отыр.

Шетелдік жұмыс күшіне бөлінетін еңбек квотасы қысқарып, жұмыссыз қазақтың саны азаятын болды дейміз-ау. Жұмысы жоқ болса да, қазіргі күні қазақстандық жастар қол еңбегін қажет ететін ауыр жұмысты істегісі келмейді. Құрылысқа сол себептен бармайды. Мердігерлер осылай дейді. Сонда жоқ кадрды, жұмысшыны қайдан тауып отыр? Шетелден. Өзбекстан, Тәжікстан секілді көршілес елдерден ағылып жатқан жалдамалы жұмысшылардың көпшілігінің баратын жері –Қазақстандағы құрылыс нысандары.

Алайда құрылысқа шетелден келген жұмысшыларды тартудың да өзіндік кедергілері жететін көрінеді. Облыстағы  «Service СМУ» ЖШС құрылыс компаниясының өкілі Руслан Шкібаевтың айтуынша, шетелдік жұмысшыны құрылысқа тартуға квота үшін төленетін шамадан тыс мемлекеттік төлем тұсау болып отыр.

– Бір шетелдік жұмысшыны квотамен әкелу үшін төленетін мемлекеттік салықтық төлем – 750 мың теңге. Егер нысанды салуға 100 шетел жұмысшысын тартсақ, кәсіпорын жылына 7,5 млн теңге төлеуі қажет. Одан әрі ол шетелдік жұмысшылардың жағдайын жасап, көңілге қонымды еңбекақысын беріп, әлеуметтік пакеттермен, құрылысқа қажетті жабдықтармен, жатар орынмен қамтамасыз етуі керек. Шетелден келетін азаматтардың бесінші санаты бар, бұл санаттағылар – маусымдық жұмысшылар. Оларға ауыл шаруашылығы, мал, егін шаруашылығы жұмысшылары, белгілі бір дағдыларды қажет етпейтін мамандықтар, яғни қара жұмыс істейтіндер жатады. Біз екі ел үкіметінің – Қазақстан мен Өзбекстан үкіметінің деңгейінде құрылыс саласындағы жұмысшыларды осы аталған топтан шығарып, оларды маусымдық жұмысшылар санатындағылардың тобына қосуды сұраймыз, –дейді компания өкілі.

Оның айтуынша, Ресей Федерациясында шетелден келетін азаматтарды жұмысқа алу мәселесі патент беру арқылы шешіліп отыр, ол кәсіпкерге Қазақстандағыдан әлдеқайда арзанға түседі. «Service СМУ» ЖШС 2015 жылдан бастап шетел жұмысшыларын жалдап келеді. Пандемия кезінде өзбекстандық жұмысшылардың Қазақстанға келуін Өзбекстандағы еңбек миграциясы агенттігімен байланыса отырып шешіп, реттеп отырған. Облыста Өзбекстан, Тәжікстан елдерінен келген жұмысшылармен құрылыс нысандарын салып жатқан мердігерлер жетерлік.

Шетелден келіп жатқан жұмысшылар мәселесі қай кезде де еліміздегі өзекті тақырыптың бірі болып келеді. Атап айтсақ, оларға квота бөлу, шетелдіктерді құрылысқа тарту үшін мемлекеттік салық төлеу, шетелдік мамандар жалақысының көлемі, мемлекет қауіпсіздігін сақтау мәселелері, қай жағынан болса да күн тәртібінен түскен емес.

Шетелден, соның ішінде көршілес Өзбекстан елінен келетін жұмысшыларды құрылысқа тартудың тиімді тәсілдерін іздестіру жолдары жуықта облыс кәсіпкерлері палатасында Өзбекстан республикасының делегациясымен болған кездесуде кеңінен талқыланды. Кездесуге құрылыс саласындағы облыс кәсіпкерлері де қатысты.

Шетелдікті алғанға жеңілдік жасалуы мүмкін

Өзбекстан мен Қазақстан арасындағы еңбек миграциясы тақырыбын қаузаған кездесу екі ел үкіметі қабылдаған еңбек миграциясы келісімінің орындалу барысын талдауға арналды. Өзбекстанның еңбек көші-қоны жөніндегі халықаралық ұйымы, сыртқы еңбек көші-қоны агенттігі, адам құқығы жөніндегі ұлттық орталығы, Сыртқы істер министрлігінің елшілік-құқықтық департаменті өкілдері шараның алғашқы күні табыс табу үшін Өскеменге келіп, құрылыс нысандарында жұмыс істеп жатқан өзбекстандық жұмысшылармен кездесті.

Нәпақа үшін шекара асып шығысқа жеткен шетелдік жұмысшылар өз елдерінен келген делегацияға арыз, шағым айтқан жоқ. Өзбекстандық жұмысшылар құрылыс компаниялары төлеп жатқан еңбекақыларының көлеміне, ұсынып отырған әлеуметтік пакеттерге көңілдері толатындықтарын білдірді.

Кездесу кезінде өзбекстандық делегация алдында сөйлеген Қазақстандағы еңбек миграциясы жөніндегі халықаралық ұйымның өкілі Светлана Бекмамбетова  «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасы жалдамалы жұмысқа алудың этикалық қағидаттарын алға жылжытуда ұйымның басты серіктестігі екендігін айтты.

– Біз бүгін «Орта Азиядағы еңбек миграциясы бағдарламасы. Фаза 1» жобасы аясында кездесіп отырмыз. Қыркүйек айында басталған жоба даму және ынтымақтастық жөніндегі швейцариялық агенттікпен қаржыландырылып отыр. Оған Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан мемлекеттері қатысуда. Бұл – Орта Азияда, Еуропа мен Америкада, араб елдерінде, тағы да басқа елдерде еңбек миграциясын реттеудің түрлі мүмкіндіктерін жасауға бағытталған іскер жоба. Біз өз азаматтарымыздың шетелде жұмысқа орналастырудың, олардың құқықтарының сақталуының түрлі мүмкіндіктерін қарастырамыз, – деді Светлана Бекмамбетова.

«Атамекен» ҰКП-ның жұмыспен қамту департаментінің директоры Айдана Тоғызбаева Қазақстандағы құрылыс компанияларының шетелдік жұмысшыларды алғаны үшін квотаға төлеп келе жатқан мемлекеттік салық мәселесі осы уақытқа дейін кәсіпкерлер палатасы арқылы әлденеше рет көтерілгенін жеткізді. Қорытындысында, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігімен құрылыстағы қара жұмыс істейтіндерді бесінші санаттағы жұмысшылар тобына енгізген бұйрық жобасы да әзірленіпті. Алайда үкімет бұл бастаманы қолдамаған. Қазіргі күні шетелдік қара жұмысшылар санатын өзгертуге байланысты шаралар жалғастырылып жатқан көрінеді. Кәсіпкерлер палатасының еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Тамара Дүйсеновамен келіссөздер жүргізіп жатқаны айтылды.

 «Атамекен» ҰКП кадрларға деген қажеттілікке жыл сайын талдау жүргізіп келеді. 2019  жылы бес және одан да көп қызметкері бар 35 мың жұмыс берушіге сұраныстағы мамандарға қатысты сауал қойылған. Нәтижесінде бүкіл Қазақстан бойынша қажетті мамандардың  75 пайызын жұмысшы кадрлары құрайтыны анықталған. Жоғары білімі бар кадрларға деген қажеттілік 14 пайызды ғана құраған.

Еңбек миграциясы жөніндегі екі ел өкілдерінің ресми кездесуінде кәсіпкерлер, жоғарыда айтылғандай, шетелдік жұмысшыларға квота бөлуге қатысты жайттарға  назар аудартты. Квотаға өтінім беру жыл сайын  1 қарашаға дейін жүргізіледі. Бұл уақытта кәсіпкерлердің келер жылға тендер ұта алатыны-алмайтыны, құрылысқа қанша тапсырыс алатыны да белгісіз болып  тұрады дейді олар.

– Дегенмен, мен жұмыс беруші ретінде, шамамен, менде қанша тендер болатынын, маған  100 адам керектігін білемін. Еңбек министрлігіне шетелдік жұмысшыға бөлінетін квотаға тапсырыс беремін. Бірақ мен бұл жұмысшыларды қаңтар, ақпан, наурыз айларында құрылысқа тарта алмаймын, себебі тендер өткен жоқ. Айталық, менде оларға деген қажеттілік маусым айынан басталады. Еңбек министрлігі біздің кәсіпорынға деген квотаны қалдырып қоя алмайтындықтан басқа кәсіпкер келіп менің тапсырыс берген квотамды алып кетуі әбден мүмкін. Бізді осы жағы да алаңдатады, – деді жиынға қатысқан «VK development group» ЖШС және «VK Invest Company» ЖШС директорының әкімшілік мәселелер жөніндегі орынбасары Анар Ярулина. Жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламаларды үйлестіру басқармасы басшысының орынбасары Досхан Қайырғазиновтың түсіндіргеніндей, кәсіпкер квотаны көбейтуге жыл бойы өтінім бере алады. Министрлік өкілдерінің айтуынша, егер жұмысшы күші жетпей жатса, облыс әкімі қосымша квота бөлуге өтінім жолдайды, сәйкесінше министрліктен қосымша квота бөлінеді.

– Өзбекстан елі басшысының, үкіметінің ел азаматтарын елде, шетелде жұмысқа орналастыру туралы шешімі бар. Ол саясат іске асырылып жатыр. Біз өз азаматтарымызды Қазақстандағы құрылыс саласының жұмыс берушілері сұраған қажетті мамандықтар бойынша оқытып, даярлауға әзірміз. Егер азамат даяр арматурашы, монолитші, бетоншы, тас қалаушы болса, ол Қазақстандағы квота бағасының төмендеуін күтіп жүре алмайды. Бізде жұмыс іздегендер өте көп, оларға деген сұраныс өте жоғары, ондай жағдайда біз өз азаматтарымызды басқа елдерге жөнелтеміз, – деді аймақ кәсіпкерлерін толғандырған квота бағасының қымбаттығына қатысты Өзбекстан республикасы Еңбек қатынастары және жұмыспен қамту министрлігінің өкілі Равшан Атабаев. Сонымен қатар өзбекстандық делегация Қазақстанның құрылыс саласына өзбекстандық, шетелдік  жұмысшыларды тартқандарға жеңілдіктер беру жөніндегі қанатқақты жобаны жүзеге асыруды енгізуді ұсынды. Жобаны жекелеген облыстарда немесе бүкіл елде іске асыруға болатыны айтылды. Әйтпесе, Өзбекстан өз азаматтарын Қазақстанға ресми түрде жібере алмайды, Қазақстан нарығы тағы да заңсыз еңбек мигранттарына толып кетуі мүмкін. Сонымен қатар кәсіпкерлер аз ақша төлеу үшін еңбек мигранттарын қара жұмысшы ретінде емес, ауыл шаруашылығы үшін қосалқы шаруашылық жұмысшысы ретінде қабылдап, іс жүзінде  құрылысқа пайдалануы мүмкін.

«Атамекен» ҰКП өзбекстандық делегацияның бұл ұсынысын қолдап, оны құрылыс саласына енгізуге ниет білдірді.

Аймақтағы құрылыс компанияларына ауадай қажет болып отырған құрылысшы мамандарының тапшылығы нақты экономика секторын тұралатып тұр. Тендер өтті, тапсырыс алынды, аяқтау міндет, күрмеуі қиын кедергілерге, маман тапшылығына қарамастан сөйтіп құрылыс жүріп жатыр. Бірақ бой көтеріп жатқан сол тұрғын үйлердің болашағы, сапасы қандай екені күмәнді. Облыстағы, Өскемендегі тұрғын үйлердің қабырғалары жарылып, плиталары құлап, төбелерінен су ағып, сапасыз салынып жатқаны талай жылдан бері көтеріліп келеді. Сондықтан құрылысшыларды алаңдатып отырған бұл маман тапшылығы мәселесі – тек осы саланың емес, бүкіл елдің, жаңа үйлерге жиған-тергенін жұмсап, жоғын несиеге алып, пәтер сатып алып жатқан қарақұрым халықтың мәселесі. Бұл ұлттық  мәселеге мемлекет мойын бұратын кез әлдеқашан жетті.

Құрылысқа жастардың, қазақстандықтардың бармай жатуының бір себебі жұмыстың ауырлығы болса, екінші себебі – сол қысы-жазы, аязда, аптапта ауыр жұмыста жүргендерге төленіп жатқан еңбекақының аздығы. Көптеген мердігер жұмысшылармен еңбек шартын да жасаспайды. Маман еңбегі, жұмысшының маңдай тері бағаланбай жатқан жерден қандай сапа күтуге болады? Биыл күзде Астанадағы түрлі құрылыс компанияларының құрылысшылары жалақыларының аздығына, еңбектерінің төмен бағаланатындығына шағымданып, қоғам назарын өзіне аудартты.