ПАНДА ЖЫЛАҒАН ЖАЗ

…2008 жылдың 12-ші тамызы. Алматы халықаралық әуежайы. Хансулар сегіз деген санды қасиет тұтады ғой, 2008 жылдың сегізінші тамызында кешкі сағат сегізден сегіз минөт, сегіз секөнт өткенде төрткүл әлемді дүр сілкіндірген Бейжіңдегі Жазғы Олимпиада ойындары алауының тұтанғаны белгілі. Алматыдағы туристерді Олимпиада ойындарына апаруға құқылы жалғыз халықаралық «Комплит-сервис» компаниясы арнайы киіндірген Олимпиада символикасы бар жейдеше, қолдарында Қазақстанның қолға ұстайтын тулары бар бір топ мұнайшыларды жолықтырдық. Олар—еліміздің батысында, Қытай елінің басқаруындағы мұнай компаниясында жұмыс істейтін мұнайшылар екен. Компания елуге тарта жұмысшыға тегін жолдама беріп, Олимпиаданы тамашалауға жіберіпті. Әуежайдың халықаралық рейстер ұшатын алаңына Бейжіңге баратын туристер жинала бастады. Бір уақытта екінші қабатқа көтеріліп келе жатқан бойы теректей, зор денелі, қасында жұбайы – Кәмаш апай бар, аңыз-аға Әбілсейіт Айхановты көрдік. Жанында балалары мен немерелері. Қажымұқаннан кейінгі еліміздің бас балуаны, ізбасары Әбілсейіт аға сол жылы 70 жасқа толып, Алматы облысының сол кездегі әкімі Серік Үмбетов атақты балуанға құрмет көрсетіп, мерейтойын ел есінде қалатындай атап өтіп, облыстың Құрметті азаматы атағын берген болатын.
– Бұл – ағаларыңның тұңғыш Олимпиадасы. Өзі кеше ғана ауруханадан шықты. Мұның алдында да екі рет инсульт алып, емделгенімен, біздің сөзімізді тыңдамай аспан асты еліне аттанып барады. Ағаларыңа көз қырларыңды сала жүріңдер,–деп Кәмаш апай жұбайын бізге тапсырып жатыр.

Әбілсейіт аға жұбайы Кәмаш апаймен бірге

–Апайларың айта береді. Кезінде Одақты дүрілдетіп, 11 мәрте, Қазақстан чемпионы атанып, Одақ біріншілігі мен КСРО халықтары спартакиадасында, ірі халықаралық турнирлерде бірнеше рет топ жарып, Олимпиада ойындарының үш дүркін чемпионы А.Медведь, А.Иваницкий, Олимпиаданың күміс жүлдегерлері Кубат пен Кментті, түрік Г.Ильмазды, үнді Бин Сингх, жапон Сасаки мен Каванио, венгр Резияктың жауырынын жерге тигізсем де бағым жанбады. Өзімнің де қырсық мінезім бар, ешкімді мойындамаймын, ұлтым басқа болғандықтан да сан рет Әлем чемпионаттары мен Олимпиада ойындарына мені жібермей қойды. Оған мойымадым, Моңғолия, Ауғанстанда, Қытайда бірнеше жыл сол елдердің балуандарын баптадым. Бірнеше жыл еркін күрестен еліміздің бас жаттықтырушысы қызметін атқарған кезде елдің даңқын шығарған Аманжол Бұғыбаев, М.Нәдірбеков, Н.Нұрманов, А.Мұсабеков сынды талантты балуандарға білгенімді үйреттім. Бейжің Олимпиадасының Алматыдан бастау алуы, Елбасы Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВТЫҢ өзі бас болып тұңғыш алауды алып жүгіргенінде, біле берсеңіз, саяси мән-мағына жатыр. Ұлы қытай халқының Нұрекеңе осыншама құрмет көрсетуі біздер үшін бақыт,–деп балуан ағынан жарылды.
–Аспан асты еліне сізді кімдер жіберді?-деген сауалымызды асау мінезі бар ағамыз ұнатпай қалса керек, жақтырмағандай көзін алартып, дауысын көтеріп алды да:
–Бұрынғы ел басқарған спорт басшыларының алдына барып, мені Олимпиада ойындарына жіберіңіздерші деп өтінген емеспін. Ол маған жат қылық, өздері сыйлап жіберіп жатса, қарсы болмас едім. Осы жолы Спорт министрі Темірхан Досмұханбетовтің өзі телефон шалып: «Аға, Бейжіңге барып, қазақ елі саңлақтарының өнерін тамашалап қайтыңыз» дегенде толқыдым, «бізді де еске алатын азаматтар бар екен» деп риза болдым. Темірхан Олимпиада ойындарының чемпиондары Жақсылық Үшкемпіров, В.Храпатый, Ольга Шишигина, Ермахан Ыбырайымовты да өз қаржысына жіберіпті. Азамат деген осы емес пе,–дей бергенде, қасымызға Жақсылық пен кезінде еркін күрестен Одақта топ жарған балуан Асқарбек Иманқұлов келе қалды. Тағы біраз қауқылдасып, Алматы әуежайын көңілді әзіл-қалжыңға толтырып тастадық. Алып ұшақта дзюдошы Асхат Жіткеевті жолықтырдық.

ҰШАҚ САЛОНЫНДАҒЫ БАТА

Белгіленген уақытта «А-320» әуе лайнері ыңыранып көтерілді де, күншығысты бетке алды. Бейжіңге дейін әуе кемесі бес жарым сағат ұшпақ.
Әбілсейіт ағамен орнымыз қатар екен. Таудай болып отырған балуан екеуімізге кресло тарлық ететіндей. Өзім де етжеңді едім, оның үстіне қасымда салмағы 147 келі, бойы 197 сантиметр (ұшаққа отырғанда сұрап алғанмын) атақты балуан отырған соң өзімді қолайсыз сезініп, тыпырши бастадым. Әбекең көзін алартып бір қарағанда тынши қаламын да артынша әрлі-берлі қозғала бастаймын. Ақыры шыдамы таусылса керек, жуан даусымен гүр ете қалғанда, селк ете түстім.
– Өзің тіпті мазасыз екенсің, қозғала бермей, тыныш отырсаңшы.
Үндемей қалатын мен бе?!
–Дүниенің кеңдігін қайтейін, тіпті маған орын қалдырмадыңыз ғой,–деп ақталдым.
Әбекең саған дауа жоқ екен дегендей, жақтырмағанын білдірсе де, үндемеді.
Ақыры тұйықтан шығаратын ой келе қалды. Екінші қатарда дзюдошы Асхат Жіткеев отырған. Сымбатты, ұзын бойлы Асхатымыз көңілсіз. Ешкіммен тілдеспейді. Асхатпен бұрыннан таныспыз. Айшылық алыстағы Австралияның Сидней қаласында және Афинада өткен Олимпиадада бірге болғанбыз. Дзюдошының қос Олимпиада ойындарында жолы болмады. Алтыншы құрылықта дүбірлі доданың ашылу салтанатында еліміз құрамасының көк байрағын ұстап шыққанымен, сенім биігінен көріне алмады. Афинадағы сәтсіздіктен кейін татамиге енді шықпаймын деп сөз берген. Алайда, бапкерлері мен достары Асхатты үгіттеп «ер кезегі үшке дейін, аспан асты елінде бағыңды тағы бір рет сынап көр» деген екен. Үміт алдамапты.
– Қазақ елінің жанкүйерлері үшінші Олимпиадан да Асхат осы жолы бір медальды қайтсе де тақымға басар, деп үміт күтулі. Намысты жанып, Бейжіңде буыныңды бекітіп, жасындай жарқылдайтын кез келді. Татамиде дзюдошылар жарысы басталып кетті емес пе, неге кеш бара жатырсың?-деп Асхатты сөзге тарттық.
–Бапкеріміз екеуіміз тактикалық қулық жасадық. Мен татамиге 14-ші тамызда шығамын. Демек, оған бір күн қалды. Әдетте спортшылардың сол елдің климатына бейімделуіне бес-алты күн керек. Ал мен бейімделу мерзімінен бұрын күресемін. Осы жолы бабымдамын. Әбілсейіт аға, Жақсылық, барлықтарыңызды күтемін,–деді Асхат.
–Әбілсейіт аға, Асхаттың жолы болсын, ақ батаңызды беріңіз,–деп қолқа салдым.
Кесек денесімен Асхатқа бұрылып, ойлана қалған балуан өлең жолдарын шұбырта жөнелді.
«Бабалар мәңгі қорғаған дала,
Ұрпаққа мәңгі қалдырған мұра.
Жалғасын мәңгі бабалар жолын,
Ұл менен қызы, қазақтың ғана!»–деген батырдың батасы бәрімізді серпілтіп тастады. Артынан білдік, Әбекең өлең шығаруды бала кезінен серік етіпті.

Аспан асты елінде

17 миллион халық мекендейтін Қытай астанасы Бейжің Олимпиада ойындары кезінде құлпырып кетіпті. Біз түнгі 12.00-де Бейжің халықаралық әуежайына келіп қондық. Ауа қапырық, демалудың өзі мұң. Түнгі астана тіпті әсем. Көшелердегі сауда дүкендері мен сауықтыру орындарындағы маңдайына жазылған жазулар жарқ-жұрқ етеді, көше тап-таза. Олимпиада ойындары кезінде қаладағы үш миллионнан асатын көліктердің жартысы тоқтатылыпты. Бір күні тақ, екінші күні жұп санды көліктер көшеге шығатын көрінеді. Сәтті шешім Бейжің көшелеріндегі кептелісті азайтқанын аңғардық. Оның үстіне мұнда соңғы екі-үш жылда көптеген айналма жолдар салынған.
Автобус бірер сағатта 32 қабатты жаңадан салынған «Ю-Янг» қонақүйіне алып келді. Асхатты әуежайдан Олимпиада қалашығының арнайы бекітілген менеджерлері күтіп алды. Ол қоштасып жатып, «Аға, сіздерді татамиге шығатын күні күтемін» деп бізбен қимай қоштасты. «Асхат, келеміз, осы жолы қалайда медаль алатын бол», деп Әбекең барлығымыз үшін тілегін айтты.
Сағат тілі түнгі бірге жақындап қалса да, қонақүй холында қаптаған қазақстандық жанкүйерлер. Олар туристердің кезекті тобы келетінінен хабардар болса керек, мәре-сәре болып қалдық. Жақсылық пен Асқарбек бір бөлмеге, Әбілсейіт ағаның шәкірті, кезінде еркін күрес үйірмесіне өзі алып келген, соңынан КСРО-ның екі дүркін, Қазақстанның 10 дүркін чемпионы атанған атақты балуан Аманжол Бұғыбаев көрші бөлмеге, ал Айханов екеуіміз 10-шы қабаттағы 1009 бөлмеге орналастық.
Шаршағандықтан ба, жоқ әлде қатты әсерленіп, толқығандықтан ба жуық арада кірпік ілінсеші. Бір бұрышта төсекке әрең сыйып, онысы сықырлап, жайсыз жатқан аға әңгімеге шақырды.
–«Егемен Қазақстан» газетінің Шығыстағы тілшісі екеніңді білдік. Жалпы журналистер мен туралы көп жазды. Белгілі жазушы Қалдарбек Найманбаевтың менің өмір жолымды арқау етіп жазған «Даңқ тұғырында» деген деректі хикаяты балалар мен спортты серік еткен жасөспірімдердің сүйікті шығармасы екені жасырын емес. Жазушы Шәкен Күмісбаев деген жерлесіме де ризамын, аралас-құралас болдық, бір ауылда көрші тұрдық. Газеттеріңіздің бас редакторы Жанболат Аупбаев, белгілі спорт журналисі Несіп Жүнісбаев, басқа да қаламгерлердің еркін күреске қалай келгенімді, Одақ кезінде күрес басшыларының мені, басқа да талантты балуандарды шетқақпай қылып, Әлем чемпионаттары мен Олимпиадаға апарудан ат-тондарын ала қашқаны жайлы материалдары көпшіліктің іздеп жүріп оқитын дүниесіне айналды. Өткенге өкінудің қажеті шамалы, біз жетпеген биіктерді кейінгі толқын жастардың бағындыруын армандаймыз. Ең бастысы, бабаларымыз армандаған тәуелсіздікке қол жеткіздік. Енді балуандарды өзіміз таңдай аламыз, бағын ашуға мүмкіндік туды. Алайда, күрестің екі түрінде кілемде белдесіп жүрген балуандардың жасаған әдістеріне ішім пысады. Мәселен, кезінде француз, кейін классикалық күрес атанып кеткен грек-рим күресін алайық. Париждегі Әлем чемпионатында бабамыз Қажымұқанның топ жарғанын білеміз. Алайда, күрестің әдіс-тәсілдері жиі өзгереді. Қазіргі күрестегі әдіс жанкүйерді жалықтырып жібереді. Бірін-бірі итеріп, жамбасқа салу, басқа да тәсілдерді сирек көресіз. Өзім тік тұрып күресуді ұнататынмын. Ал қарсыластарым еңкейіп, табанын жерге тіреп тұрып алады. Мен жылдам ішке өтіп кетем де, алып ұрамын. Кезінде жеңіл атлетикамен шұғылданғанымның пайдасын күрескен кезде көп көрдім. Қазақ жастары арасынан Жақсылық пен Шәмілдің Мәскеу Олимпиадасынан кейінгі алтын алқа алғанына 28 жыл өтіпті. Алтын құрсақты аналарымыз әлі талай чемпиондарды дүниеге әкелер. Алайда, ол үшін көп уақыт керек,–деген балуанның сөзі құлағымда қалып қойыпты.
Түннің бір уағына дейін әңгіме тиегін ағыттық.
– Қытайлар шап-шағын, сүйкімді панда десе естері кетіп, әкелерінің атын ұмытып кетеді деп жатады. Сол аюды Бейжіңдегі ұлттық зообақтан көруге болады дегенді айтты кеше бірге ұшып келген жігіттер. Уақыт болса, панданы көріп қайтайықшы, – деді балуан аға.
Мен үнсіз келістім. Алайда, екі күннен кейін тоңазытқыштағы мұздай суық суды сімірген Әбекең қатты сырқаттанып қалды. Жанымыз қалмай күттік. Тыныш отыратын мен бе, оның үстіне газетке жедел хабарлар жіберу керек, арлы-берлі шауып кеткенімді ұнатпай қалған балуан бір кезде қатты ұрысты.
– Ағаңның сырқаттанып қалғаны мынау. Маған дәрі-дәрмек тауып берсең нең кетеді?! Осында жақын досымның елшілікте жауапты қызмет атқаратын Асқар Сейдуәлиев деген күйеу баласы бар. Оның жұбайы Гаухар Әбішева ағаларын құрметтейтін аяулы бала, екеуіне соқпай кетсем ренжитіні сөзсіз. Көп сөзді қойып ертең мені соларға апаратын бол,-деп нығыздай сөйледі. Еріксіз келістім.

КІЛНМДЕГІ СӘТСІЗДІК

Бас балуан Үрімжіде тұратын қандасымыз Айдархан Қабдоллаұлымен күресті тамашалап отырған сәті

…Бейжіңге келген күннің ертеңінде грек-рим күресі өтіп жатқан атшаптырым, еңселі де жарық спорт кешеніне келдік. Әбекең, Жақсылық, Асқарбек, Несіп төртеуіміз қатар жайғастық.
–Бүгін 60 келі салмақта Дархан мен Роман белдесуге шықпақ. Соңғы кездері балуандарымыз ала-құла өнер көрсетуде. Одақ кезінде Қазақстанның грек-рим күресі шеберлері алға тек ресейліктерді жіберіп, екінші орынды ешкімге бермейтін. Сонау жетпісінші жылдардың ортасында Алматыда өткен КСРО кубогы жолындағы спартакиадада командалық есепте бірінші орынға шыққанбыз. Олимпиада ойындарының қос дүркін чемпионы В.Резанцев, жампоздар А.Назаренко, В.Бакулиннің атақ-даңқы жер жаратын. Бір Дәулеттің өзі жарты команда іспеттес болатын. Олимпиада ойындары мен Әлем чемпионаттарындағы табыстарын былай қойғанда, КСРО-ның жеті дүркін жеңімпазы деген атақ тек Дәулет Болатұлының маңдайына жазылды. Кезінде Қырғызстаннан аттай қалап алып келген Ю.Мельниченконың 1996 жылғы Атлантадағы алтынынан бері де біршама уақыт өтіпті. Бейжіңде алтынға қол жеткізе алсақ асығымыз алшысынан түсер еді,–деп Жақсылық ойын түйді.
–Өз басым грек-рим күресін ұнатпаймын. Еркін күрестегідей әдіс-тәсілді оңды-солды қолдануға мүмкіндік шамалы. Ал осы жолы еркін күрес шеберлері Бейжіңде төрт бірдей алтын алқа алады деп балуан ағамыз ыржиып күлді. Барлығымыз аң-таңбыз, қалжыңы ма, жоқ, шын айтып тұр ма деп аңтарылып қалдық. Жоқ, шыны екен, жүзі қатулана қалыпты.
Боз кілемге Дархан шақырылды. Оның қарсыласы–алманиялық Тапер Маркус. «Иә, аруақ» деп Әбілсейіт аға айқай салғанда қатты да қаһарЛы дауыстан селк ете қалған жанкүйерлер біз жаққа елең етіп қарай қалды. Балуан ағаның екі көзі кілемде. Арлы-бері қозғалған кезде отырған орындығы сықырлап, сынып кететіндей. Грек-рим күресінің ережесі қызық, алғашқы бір минөтте балуандар бір-біріне тәсіл қолдана алмаса, төреші шар суырады. Дарханға көк шар шықты. Амал бар ма, жерлесіміз партерге тұрды. Егер неміс Дарханды аударып тастаса, оған бір ұпай жазылады. Кейде сол жалғыз ұпай жеңіске жеткізеді. Байқаймын, қасымда отырған Әбекең қобалжулы. Ақыры кілемге желімделіп қалған Дарханды қарсыласы аудара алмай, біздің жерлеске бір ұпай жазылды. Бірінші кезең 2:1 есебімен Дарханның пайдасына шешілді. Екінші кезеңде де Дархан шабуылға жиі шығып, ақыры жеңісті жұлып алды. Қуанышта шек жоқ, қиқуға басып жатырмыз. Дархан біз отырған жаққа жымиып қарады, балуан ағаға ризашылығын білдіріп басын иді.
Роман Мелешин де қарсыласы араб жігіті, Австрияның намысын жыртуға келген Хасан Шахсаваннан басым түскен кезде Айханов айқайлап орнынан ұшып тұрды. Дархан екінші белдесуінде де қытай балуаны Ли Юаннан басым түскенімен, француз Генаттан ұтылып қалды. Амал бар ма, егер оны ұтқанда финалға шығар еді. Қола медаль үшін айқаста беларусь балуаны М.Симоновқа есе жіберіп алды. Бұл күні Роман Мелешин де ұтылды. Сол күні біздер үшін сәтсіз аяқталды.

Асхат аға батасын ақтады

Асхат Жіткеев татамиға шығатын 14-ші тамызда Қазақстаннан келген бір топ жанкүйер ерте тұрып ауқаттанып алдық та жабық стадионға келдік. Сырқаты сыр бере бастаған Әбекеңді ертіп алдық. «Уәде құдай сөзі, батамды бердім, Асхат бүгін қайтсе де бір медаль алады» деген балуанның сөзі майдай жағып барады. 100 келі салмақтағы дзюдошылар қос кілемде күресе бастады. Асхаттың қарсыласы—Кувейт балуаны Талал Аленази. Талалды да, келесі айналымда Босниядан келген Амель Мекичті де Асхат таза жеңді. Ширек финалда, жартылай финалда да Асхат шеберлігін көрсетіп, қарсыластарын еркін еңсерді. Өкінішке орай, финалда моңғол дзюдошысы Найдан Тувшинбаярға жол беріп қойды. Асхаттың күміс алқасына қуандық.
Бейжіңдегі 12 күн зу етіп өте шықты. Қазақстандықтар Бейжіңде 2 алтын, 4 күміс, 7 қола медальмен командалық есепте 29-шы орынға табан тіреді. Қазақстанның бас балуанымен бірге Таймураз Тигиев, Марид Муталимов, Әсет Мәмбетовтың күресін тамашалап, олардың күміс пен қоланы алған кездегі қуанышын бөлістік. Ал Илья Ильиннің айды аспанға шығарып, алтыннан алқа тағынған кездегі атақты балуанның балаша қуанып, жылап жібергені барлығымыздың көңілімізді босатты. Қазақ елінің намысын жыртып, ел даңқын арттырған саңлақтарға балуан ағамыз батасын берді.
Естен кетпес 12 күн. «Комплит-сервис» халықаралық туристік компаниясы бізді Қытай қорғанына, басқа да тарихи орындарға алып барды. Мың жылдық тарихы бар қытай шайын ішіп көрдік. Зообаққа барған кезде панданы, құрып бара жатқан құстарды тамашаладық. Зообақта аңның 570 түрі, бес мыңнан астам құстар мен жануарлар бар екен. Әлемде тек Қытайда бар, саны күрт азайған панданың жанында балуан аға екеуіміз ұзақ тұрып, тесіле қарадық. О, ғажап қуыршақтай панданың көзінде жас тұр. Жүрегім дір ете қалды. Әбекең де толқыған сыңайлы. Зообақтан шыққаннан соң ұзақ уақыт үнсіз қалды.
…Қайтарда да ұшақта қатар отырдық. Балуан өзінің алғашқы Олимпиадасынан қатты әсерленген сияқты. Алайда, қоржындағы қос алтынға көңілі толмайтынын ашық білдірді. Әсіресе, күрестен көңілі қалыпты. «Қазақтың қара домалақтары күрестен жирене бастаған ба? Өзің ойлашы, осы жолы бір күміс пен бір қоланы легионерлер алып берді. Жақсылықтың алтынынан кейін қанша уақыт өтті. Шіркін, қазағымыз алтыннан алқа тағынып, Бейжің төрінде Әнұранымыз шырқалғанын естісем деп келіп едім, ол арманым орындалмады. Күрес-қазақтың намысы, ар-абыройы. Барлығымыз күресті ауылда жүргенде бастадық. Демек, ауыл спортын жандандыру қажет. Бір кездері кез келген ауылдарда спорт нұсқаушысы деген штат болған. Қазір ол жоқ. Талантты балаларға көңіл бөліп, оларға тәжірибелі бапкерлер тәлім-тәрбие берсе, асығымыз алшысынан түсері сөзсіз. Қазақ елінің өсіп-өркендейтіні, спорттың алға басатынына өз басым сенемін» деп Әбілсейіт аға ағынан жарылды.
…Содан бері 8 жыл өтіпті. Өкінішке орай, күрестің үш түрінен ұл-қыздарымыз әзірше қазақтың бас балуаны Айханов армандаған алтын алқаға қол жеткізбей келеді. Алда – Рио-де-Жанейро Олимпиадасы. Мүмкін төрт айдан кейін сол арман орындалатын шығар. Рио төрінде қазақ балуандары Олимп шыңына көтеріліп жатса, бас балуанның рухы риза болар.

Оңдасын Елубай