Қойдан қоңыр, жылқыдан торы халықпыз
Кейде өзімізді «қой мінезді халықпыз» деп жатамыз. Асылында қазақ қашаннан жылқы мінезді болған. Тек бізді қойша өргізіп, жусатқысы келетіндер көп. Қазақ пен қойдың ұқсастығы бар болса, тек семіздікті көтере алатынында. Төңірегіміз түгелдей ұшынып тұрған шақта, тәуелсіздіктің қадірін жете түсініп, сабырға сүйеніп отырғанымыз да семіздікті көтере білгендік ғой.
Айналымдағы он екі жылдың ішінде қазаққа жылқыдан кейін ең жақын жыл иесі де 9 қой. Жылқы «мінсең – көлік, ішсең – сусын, жесең – ет» болса, қойдың сүті – қорғасын, еті – ем, терісі – киім, жүні – баспана. Әлемде теңдесі жоқ баспана – боз отаудың барлық киізі қой жүнінен жасалатынын төрт қабырғалы тас үйде тұратын отырықшы ұрпақ ұмытқалы қашан… Қазаққа алтын тақтан да қадірлі хан көтерер ақ киіз де қой жүнінен жасалатын. Көшпелі тірлікті тәрк етіп, тұрмыс салтымен бірге құндылықтар алмасқан заманның әсерінен «Мал өсірсең қой өсір, пайдасы оның көл-көсір» деген аталы сөздің мәнісі өзгеріп сала бергені де шындық.
Адамзаттың ардақтысы Ибраһим пайғамбарды тығырықтан құтқарып, құрбандыққа мойын ұсынған да сол қоңыр түлік еді. Қазақтың «Қойдың тұмсығы Меккеге тиген» деп, тартылған басты езуінен бастап кесетіні де содан болса керек. Исламнан әріге тереңдей түссек, ел аузындағы мына бір аңызға жолығамыз. Жаратушы жер бетіндегі тіршілік иесінің бәріне қорек көзін үлестірген кезде қазақтың ырзығы етіп, төрт түлік малды тапсырса керек. Ешкі бастап, қалғандары қостап, қарсылық танытып, қынжылғанда қой ғана «екі аяқтылар біздің қорегімізге ортақтасуын, шөпке әуестігін қоюға серт берсе болды» деп келісе кетіпті-мыс. Аша тұяқтың ішінде бауыздалғалы жатса да тек қой баласының ғана тұяқ серпігеннен басқа қайрат қылмайтыны содан дейді. Дәл қазір жусанды даладан қора-қора қойы бар байлардың аты шықпай жатқанына сол серттің бұзылуы себепкер болмағанына кім кепіл?
Әр елдің салты басқа. Сондықтан да кейбір ұлт сиыр етінен, кейбір ұлт жылқы мен түйе етін жеуден өзін-өзі тыйған. Ал қой етінен бас тартқан нәсілді көрдіңіз бе? Әрине, төрт түліктің ішінде тексізі жоқ. Алайда «Қой күніне қырық бір түрлі шөптің басын шалады» деп есептеген қазақ үшін қой етінен адал ас жоқ екені айтпаса да түсінікті. «Ақсарбастың құмалағы екенің рас болса, қырық бір шөптің басын шалғаның анық болса, ақ сөйле» деп үлкендердің құмалақ иіргенін көріп өстік. Қазақтың ешкі құмалағын «сөзге» жаратпай қойға жүгінуінің астарында соқыр сенімнен гөрі іргелі ілім жатқанын осы нақылдан ұқтық. Шошынған баланы қойдың өкпесімен аптаған, немересін «қоңыр қозым» деп еркелеткен әжелерімізбен бірге көшпелі дәуірдің көптеген тылсымы көшіп жатқандай.
Ұрпағының босағасына бітер ырыс-құтты да, айтпай келер жеті түрлі жұтты да, айдың қоралануы мен үркердің тоғысын да, жолаушының сапары мен жорықтың барысын да қойдың жауырынын отқа сап болжаған қазақпыз. Қойдың қасынуынан бастап, күйсеуіне дейінгі әрекетінен ауа райын нақ басқан халықпыз. Қазақ өз-өзін қойдан қоңыр, жылқыдан торы халық деп санаған. Сөз бұзғыштардың қоңырлықты қойдай қанағатшыл, қозыдай бауырмалдық деп білмей, момындық ретінде, торылықты тарпаңдық емес көмпістік ретінде дәріптеп жүргені жанға батпағанда қайтсін? Жүз отыз ұлттың өкілі бір шаңырақтың астында егіз қозыдай тату тұрып жатса, ең әуелі қазақтың кеңқолтықтығынан деп білген жөн.
Жылқы жылы ер-тұрманымыз аман, екі тізгін, бір шылбырымыз өз қолымызда болды. Қой жылы молшылықпен бірге қоңыржай тыныштық ұялатар деген үміт басым. Өзге халықтар утопиялық жырлар арнап, сөзбен суреттей алмаған, адамзат жаралғаннан бері күтіп келе жатқан мамыражай дәуірді қазақ «Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман» деп бір ауыз сөзбен түйген. Сол дәуір Мәңгілік елдің басына есігімізден енген қой жылында орнағай!
Есімжан Нақтыбайұлы
