Әлиханды паналатып, Әміремен дос болғаны үшін қуғындалыпты

Әнші Әміре Қашаубаевтың Парижде өткен «ЭКСПО» көрмесінде қазақ әндерін шырқағанын біріміз білсек, біріміз біле бермейміз. Шетелдіктер Әміре орындауындағы «Ағашаяқ» әніне дуылдата қол соққан көрінеді.

Луначарскийдің өзі өтініпті

1925 жылы Парижде өтетін «ЭКСПО» халықаралық көрмесіне тыңғылықты дайындық жұмыстарын жүргізуді Сталин Ағарту ісінің комиссары Анатолий Луначарскийге тапсырады. Парижде өтетін халықаралық дәрежедегі көрмеде Кеңестер Одағы жақсы жағынан көрінуі тиіс болатын. Комиссар Луначарский Кеңестер Одағына кіретін 15 республикадан, оның ішінде Қазақстаннан ең дарынды деген адамдарды жинайды. Тіпті, өз атынан хат жіберіп, Сталиннің қатал тапсырмасын мүлтіксіз орындауға тырысады. Ол кезде Семейдегі Әміре Қашаубаевтың әнші ретінде елге кеңінен танылып қалған тұсы. Луначарский Әміреге бір емес, екі хат жазып, көрмеге қатысуға қайта-қайта шақырған. Луначарский жолдаған телефонограмма мәтіні төмендегідей: «Просим срочно разузнать и сообщить, согласен ли проживающий по адресу: город Семипалатинск, улица Восточная, квартал №78, Амре Кашаубаев на участие в этнографическом концерте Всемирной выставки в Париже? Народный комиссар просвещения РСФСР Луначарский». Парижге Кеңестер Одағының өнер шеберлері беретін концерттің сценарийін орыстың ақыны Владимир Маяковский жазып дайындайды. Әміре ел алдына шығып, екінші бәйгемен қоса күміс медаль да алады. Маяковский оның өнеріне қатты риза болады. «Париж апталығы» газеті мен «Ле мюзикаль» журналы Әміренің сирек кездесетін талант екенін, ғажайып дауыс иесі домбырамен қазақ әнін дүйім жұрттың алдында керемет шырқағанын жазады.

– Обалы не керек, Әміре сол Парижден қайтқаннан кейін оңбады. Естуімізше, оны қайта-қайта тергеуге шақыртып, ұрып-соққан, – дейді абайтанушы және ұзақ жылдар бойы Бөрілідегі Мұхтар Әуезов мұражай үйінің меңгерушісі қызметін атқарған Бекен Исабаев ақсақал. Әміре Қашаубаевты әлдебіреулер Алматыда түн ортасында ұрып өлтіреді. Ол концертке қатысып, ән салмақ болатын. Әміренің өлгеніне сенбеген халық «Әміре, Әміре шықсын» деп концерт залында аяқтарымен жер тепкілеп отырып алыпты деседі.

Парижге барған сапарында Мұстафа Шоқай Ахмет Байтұрсынұлына деп хат берген көрінеді. Оны Әміре аңқаулықпен костюмінің бе, әлде сырт киімінің бе, әйтеуір бір оңай жеріне салып, пойызда ұрлатып алады. Әміре Қашаубаевты көзі көрген Ромен Роллан, Анатолий Луначарский, Әлкей Марғұлан, Сәбит Мұқанов, Қалибек Қуанышбаев, Мұхтар Әуезов және тағы басқа да тұлғалар оның әншілік талантына таңғалып, естеліктер жазған.

Атамнан Шәкерімнің жағдайын сұрапты

1923 жылы Абай ауданына Семейден Әміре Қашаубаев, Мұхтар Әуезов бастаған бір топ қонақ келеді. Бұл туралы «Қазақ әдебиеті» газетіне Садық Қасиманов 1976 жылғы 16 шілдедегі санында кеңінен жазған. Біз өз қолымыздағы деректер мен аталарымыз айтқан әңгімелер бойынша қысқаша ғана тоқталамыз. Сонымен бір топ қонақ келген күні Ақшоқыда болып, ертесінде «Қарақойтас» жатағындағы Абайдың балуаны Абланбек Күйісбайұлы атамыздың үйіне барып қонады. Абланбек – менің үлкен атам, Нұғманбектің әкесі. Абланбек атамыз жауырыны жерге тимеген Қызыладыр болысының балуаны ғана емес, сонымен қатар құсбегі, әрі атбегі еді. Әміре ол кісінің осы өнерін қатты құрметтейтін. Бұл Абланбектің ұлы Нұғманбектің де ақын, әрі балуан ретінде атағы шығып, 22-23 жасқа келіп қалған кезі болса керек. Әміре Қашаубаев пен Мұхтар Әуезов әуелде атамыз Абланбектен оны-мұны сұрап, елдің жағдайын айтып түні бойы көз ілмей әңгімелеседі. Әсіресе, Мұхаң Абланбектен қайта-қайта елден жырақ отырған Шәкерімді сұрайды.
Абланбек атамыз үнемі баратындығын, ел жағдайын айтып хабарласып тұратындығын айтқан. Әміре осы түні өзіне ұстаз болған, кейінірек 1925 жылы Парижде шырқайтын «Ағашаяқтың» кейіпкері әрі авторы Берікбол-Ағашаяққа Нұғманбекті жіберіп алғызады. Ағашаяқ ол кезде «Боқай» жатағында екен. Ертесінде Әміре, Мұхтар, атамыз Абланбек, ұлы Нұғманбек, Мүрсейіт молданың баласы Қисық, Садық Қасиманов, атақты Өтегелді, Орынбасар деген мергендер, Ағашаяқ-Берікбол Көпенұлы және тағы басқа ауыл адамдары бір топ дүрмек болып, барлығы жиылып, Шыңғыстаудың Орда тұсына келеді. Абланбек бастаған аңшылар тобы екі арқар атып алып, Кіші Ордадағы Еңлік-Кебек тығылған үй тасқа түстікке жиналады. Сөйтсе іштерінде Орынбасар деген мерген жоқ болып шығады. Бұл қайда кетті? Біреулер ол бір қодықтың ізіне түсіп, Керегетас жаққа бұрылып бара жатқан деседі. Сол кезде Мұхаң орнынан шапшаң тұрып, «Орынбасарды бір қорқытайық» дейді есіне бірдеңе түскендей. Сөйтіп, Әмірені еркек, Ағашаяқты әйел қып киіндіре қояды. Өздері жайып, ас ішкен дастарқанды, сүлгі орамалдарды Ағашаяқтың үстіне шебер жауып, жаңа түскен келіндей қылады. Әміреге «сен Жапалсың», ал Ағашаяққа «Сіз Еңліксіз» деп рөлге кіргізеді. Сөйтеді де, атамыз Абланбекке тонның ішін сыртына қарата кигізіп, «Сен – Кебексің, Орынбасардың жолын тосып тұр да, арт жағынан келіп бас салып, көзін байлап ал» деп түсіндіреді. Қодықты ұстаймын деп, ұстай алмай әбден мезі болып, шаршап-шалдығып келе жатқан Орынбасар мергеннің алдынан бір кезде өткен заманнан қайта тірілгендей Еңлік пен Жапал ән салып, шыға келмесі бар ма?! Айта кету керек, Еңлік рөліндегі Ағашаяқ-Берікбол әнші, биші, күйші, ақын, спортшы болған. Екі аяғына бақан байлап жүгіріп, шапқан аттың сауырында төбесімен тұрып билеген. Тұғырда отырып, шалқалап, аузымен жерден тақия алу сияқты цирктік өнерлерді көрсеткен. Неше түрлі аңдардың, адамдардың дауысын айнытпай салған. Домбыраны қолымен, аяғының башпайымен, алдына, артына ұстап шерткен.
Сонымен, Орынбасардың алдынан тұп-тура Еңлік болып әндетіп, әйел дауысымен сызылып шыға келгенде ол шошып кетіп, жерге жата қалады. Сол кезде Абланбек: «Ақмаралда нең бар еді, ақымақ!»,-деп басынан асыра мылтықты бір атып жіберіп, Мұхаң айтқандай бас салып, Орынбасардың екі көзін байлап алып, желкелеп қойып, үй тасқа қарай сүйрей жөнеледі. Жұрттың ішек-сілесі қатып қалады. Есі шығып кеткен Орынбасар ол кісіні Кебек екен деп ойлап:
– Ағатай-ау, ол қатында менің жұмысым жоқ. Арқар аңдып жүр едім, жан сауға, жан сауға!-деп бажылдапты.
Үлкен-кіші, бала-шаға жиналған сол жиын-той бес күнге созылған екен.

Абайдың балуаны болған

Ал 1925 жылы Парижге барған Әміре шынымен-ақ пәлеге ұшырайды. 1928 жылы атамыз Абланбек те қуғынға түседі. Оған көптеген айыптар таққан. Ең бастылары «Әлихан Бөкейханов бастаған алаш қайраткерлерін үйіңде, Орда тауындағы туыстарыңда жасырдың, Әміремен араластың, Шәкерімге қатысың бар, Абайдың балуаны болдың, атақты Мамай батырдың тұқымысың» деген жала-айыптар, қала берді «байлығыңды, малыңды үкіметке өткізбей жүрсің» деген кінә тағылады. Сөйтіп оны Семейдегі түрмеге жауып тастайды. Түрмеге тамақ апарып, іздеп барған ұлы Нұғманбекке Абланбек:
– Мына үкімет қиын, осылардың айтқанымен жүр. Шөп шап десе, шөбін шап, бос отырма. Маған «Әлиханды Кеңес үкіметінен тығып ұстадыңдар, Шәкеріммен астыртын байланыс жасадың» дейді. Мен айттым «ол рас Әлихан Ордада қонақ болды, Шәкерім менің туысым, елден жырақ тұрып жатыр. Туысымды қалай жолға тастаймын» дедім. Әміре бірдемеге ұшыраған-ау деймін. Ол туралы қайта-қайта сұрап жатыр. Әміренің аты естілсе, мыналар тіпті кірпіше жиырылады. Сен де, сенің інің Нұрмағамбет те Құнанбай ауылынан шықпайтындардың қатарынансыңдар деді. Нұрмағамбет інім Абайдың қолындағы тікелей балуаны болды. Мен де балуаны болдым. Мыналардан қалайда қашып шығамын, Қытай асамын, хош болыңдар! – дейді.
Шынымен-ақ, Абланбек Күйісбайұлы атамыз 1928 жылы із-түзсіз кетеді. Біз 75 жыл бойы атамыздың қайда екендігін білмедік. Тек 2003 жылдың тамыз айында абайтанушы Бекен Исабаев ақсақалдан хабар келді:
– Абланбектің зираты Семей өңіріндегі Жарма ауданының Құсмұрын деген жерінде екен. Сол жерде түрмеден қашып шығып, Қытай асамын деп кетіп бара жатқан кезде қайтыс болып кеткен. Тобықтының бір сыйлы адамы еді деп, жергілікті наймандар жерлепті.

Қиын шақта туыстарын далаға тастамаған

Абланбектің Шәкерімді туысым деуінің тікелей себебі бар. Ташкентті билеген Тұрсын ханның қарамағына Бізкент, Түркістан, Сығанақ, Созақ, Сауран, Шахрухийа, Әндіжан қалалары қараған. 1628 жылы Ташкент ханы Тұрсын ханды екі рет сатқындығың үшін деп Есім хан шабады. Сонда Тұрсын ханның қыздарының бірі Қоңырбике Тобықтының Сары батырына олжаға беріледі, ол тоқал ғып алады. Сары деген батырдың бәйбішесінен Мәмбетей, Үмбетей, тоқалы Қоңырбикеден Мәмбетсопы, Кішік туған. Кішік-Күшіктен Абай, Құнанбай, Шәкерім аталары туса, Мәмбетсопыдан Боранай, одан Жұмағұл, Жұмағұлдан атақты Мамай батыр туады. Бұл туралы Шәкерім де өзінің шежіресінде толық баяндап жазған. Ал менің Абланбек атам Мамай батырдың үшінші ұлы Молшора-лақап аты Қарабасынан туған ұрпағы. Бұл – бір делік, екіншіден, Шәкерімнің екінші шешесі Ботантай мен алаш көсемі Әлихан Бөкейхановтың туған шешесі Бегім ханым бірге туған апалы-сіңлілер. Екеуі Мамай батырдың кенже, жетінші ұлы Жолбарыстан туған Дулат батырдың қыздары. Бегім ханым деп халық Нұрмұхамед төренің зайыбы болғандықтан, құрметтеп атаған, шын аты – Бегежан. Яғни, Шәкерім мен Әлихан бір-бірімен туған бөле. Тек Әміре ғана емес, Кеңес үкіметі қуғындаған қиын-қыстау уақытта алаш ардақтысы Әлихан Бөкейханов та жан сақтау үшін талай рет Ордаға келіп, нағашы ағасын, туыстарының үйін паналаған. Соның бірі Абланбектің немере қарындасы Зибүбінің хикаясы. Абланбектің әкесі Күйісбай мен Зибүбінің әкесі Кегенбай бірге туған ағалы-інілі. Зибүбі Қасима деген адамға күйеуге шығады. 1919 жылдың қысы. Бұл кезде Әлихан Бөкейханов сол ауылдағы туыстары Құрманбай Мұздыбаевтың үйінде жатқан. Құрманбай алашордашы болатын. Зибүбі босанып, ұл туады. Қасима Кеңес үкіметінің қудалауынан қашып, елді паналап келіп жатқан алаш көсемі Әлихан Бөкейхановты қонағым деп құрметтеп, жаңа туған баламның атын сіз қойыңыз дейді. Сонда Әлихан:
– Көзі ашық алаш баласының аумалы-төкпелі заманында дүниеге келген бұл баланың аты, менің арғы атам Жошыхан болсын! – дейді.

Атын Әлихан Бөкейханов қойған Жошыхан Қасиманов аштық жылдары Шығыс Қазақстан облысының Катон-Қарағай ауданына көшіп кетеді. Сол ауданда ұзақ жылдар мектеп директоры болып, Оралхан Бөкейге өз қолымен аттестат тапсырған. Оралхан ғана емес, Дидахмет Әшімхан, Әлібек Асқаров сынды жазушылар да осы кісінің тәрбиесін көріп, тәлімін алған, олар да Жошы атамыз туралы жылы пікірлерін айтады. Кейінірек «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы болып жүріп, Оралхан еліне барған кезде Жошыхан ақсақалдан бата сұраған екен. Жошы атамның айтуынша, туу туралы куәлігінде 1920 жыл деп жазылғанмен, өзі 1919 жылы туған. Жошы ата бізді Абайдың «Күйісбайға» деген өлеңі арқылы іздеп тапты. Күйісбай Абланбектің әкесі, Абайдың досы болған адам. Ал Күйісбайдың інісі Кегенбайдан Жошы атамның шешесі Зибүбі туған деп айттық. Сөйтіп жаңа туған Жошы атамның атын қойып, бір күн қонақ болған соң, Әлихан Бөкейханов ертесінде Абланбек атамның үйіне, одан әрі қарай Қарқаралыға өтіп, Қарағанды жаққа кеткен. Атам Нұғманбектің айтуынша, әкесі Абланбек Күйісбайұлы Абайдың жауырыны жерге тимеген түйе балуаны, Қызыладыр болысының балуаны атанған. Абланбек атамыз алашорда үкіметінің мүшесі болмаған. Ордадан Семейге мал айдап апарып, сатып, шай-пұлын жасап, кәсіпкерлікпен айналысқан. Ол бірақ нағыз қазақ ретінде өзінен көмек сұрап, жан сауғалап келген туыстарын ешқашан да далаға тастамаған.

Раушан Нұғманбекова

Семей.