Еліміздегі алғашқы ядролық медицина орталығы Семейде ашылды

Семейде Қазақстандағы алғашқы ядролық медицина орталығы өз есігін айқара ашып отыр. БАҚ-та талай рет талқыланған сақалды құрылыс біздің елімізде теңдесі жоқ ерекше қымбат жабдықтары бар бірегей медициналық мекемеге айналды.

Семей ядролық медицина және онкология орталығы іске қосылу қарсаңында журналистерге жаңа медициналық орталық жұмысының әрбір кезеңімен танысуға бірегей мүмкіндік берді, ол радиофармпрепараттар өндіріске енгізілгеннен кейін арнайы рұқсаты бар мамандар тобынан басқа барлық адамдар үшін еркін қол жеткізу үшін жабық режимдік объект болады.

Естеріңізге сала кетейік, Қазақстандағы алғашқы ядролық медицина орталығын салу бастамасы Тұңғыш Президент – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевқа тиесілі. Бұл абырой дәл Семейге түскені кездейсоқ емес. Семей ядролық полигоны 30 жылдан бері үнсіз, бірақ оның халыққа тигізетін әсерінің салдары әлі күнге дейін сезіледі. Облыс тұрғындарының денсаулығына, аймақтың экологиясына әсер ететін басқа да факторлар бар. Шығысқазақстандықтарға барынша тиімді жоғары технологиялық медициналық көмек көрсету үшін Семейде ядролық медицина және онкология орталығы салынды. Алайда, жаңа медициналық орталық тек Шығыс Қазақстан тұрғындары үшін ғана емес, радиофармтерапия мен радиофармдиагностикаға мұқтаж республиканың барлық азаматтары үшін есігін айқара ашып отыр.

Семейде ядролық медицина және онкология орталығын іске қосудың бірінші кезеңі сәуір айында басталды. Мұнда радионуклидтік диагностика бөлімшесі жұмыс істей бастады, бұл туралы біз өз оқырмандарымызға хабарлағанбыз. Семей ядролық медицина және онкология орталығының директоры Марат Сандыбаевтың айтуынша, орталық базасында радиофармпрепараттарды пайдалана отырып, арнайы жабдықта онкологиялық, кардиологиялық және неврологиялық спектр ауруларын анықтау жұмыстары жүргізілуде. Жеке циклотрон іске қосылғанға дейін радиофармпрепараттар Семейге Алматыдан жеткізіледі.

– Бұл әдіс органдар қызметінің бұзылуын анатомиялық өзгерістерден әлдеқайда ертерек анықтауға мүмкіндік береді. Мұндай диагностика емдеуді ерте сатыда бастауға мүмкіндік туғызады, бұл онкологиялық, кардиологиялық және неврологиялық аурулар кезінде ерекше маңызды, – деп атап өтті Марат Сандыбаев.

БАҚ өкілдеріне үш бірегей диагностикалық аппарат көрсетілді, олардың бірі – бір фотонды эмиссиялық компьютерлік томограф (БФЭКТ) – Қазақстанда біреу ғана, ал қалған екеуі – компьютерлік томографиямен біріктірілген бір фотонды эмиссиялық компьютерлік томограф (БФЭКТ/КТ), сондай-ақ қалқанша без патологиясын диагностикалауға арналған кіші гамма-камера республикада екі-үш данада және тек Нұр-Сұлтан мен Алматының жетекші медициналық орталықтарында бар.

– Бір фотонды эмиссиялық компьютерлік томографтың бірқатар артықшылықтары бар. Бұл КТ және МРТ зерттеулерінде іс жүзінде мүмкін емес органдардың қызметін зерттеуге мүмкіндік береді. Зерттеу жүргізген қысқа мерзім ішінде біз адамның қаңқасын, бүйрегін, бауырын, қалқанша безін, асқазан-ішек жолдарын, паратироидты бездерді және басқа да ішкі мүшелерді зерттей алдық. Сонымен қатар бұл құрылғы бастан аяққа дейін бүкіл денені зерттеуге қабілетті. Бір ауысымда біз 10 пациентті қабылдай аламыз, бұл ретте локализацияға және процедураның күрделілігіне байланысты зерттеудің өзі 50 минутқа дейін уақытты құрайды, – деді орталықтың радионуклидтік диагностика бөлімшесінің меңгерушісі Әмір Оразалин.

Жалпы, бүгінгі таңда бөлімшенің өткізу қабілеті аптасына 25 адамды құрайды. Алайда, циклотрон іске қосылғаннан кейін КТ-мен (компьютерлік томографпен) біріктірілген екі позитронды-эмиссиялық томограф қатарға қосылады, дәрігерлерде аптасына 100-120 пациентке тексеру жүргізу мүмкіндігі пайда болады.

Қазіргі уақытта ЯМжОО, радионуклидтік диагностика бөлімшесі 136 пациентке тексеру жүргізді. Жаңа жабдықтың нәтижелері мен КТ және МРТ зерттеулері арасындағы айырмашылықты мамандар қазірдің өзінде сезініп отыр. Енді олар ісіктердің орналасқан жерін дәлірек көрсете алады, сонымен қатар бүкіл денеде метастаздардың болуын анықтай алады. Бір процедурада дәрігерлер патологияның қай жерде екенін, оның қалай көрінетінін, зардап шеккен органның немесе тіннің қимыл-әрекетін көре алады.

Бұл ретте БФЭКТ аппаратының өзі иондаушы сәуле шығармайды, ал БФЭКТ-те пайдаланылатын технеция негізіндегі препараттар пациент үшін қауіпсіз. БМСК (бастапқы медициналық-санитарлық көмек) мекемесінен жолдама болған кезде медициналық сақтандыру жүйесінің қатысушылары үшін радиоизотоптық диагностика бөлімшесінде тексеру тегін жүзеге асады.

Маусым айының соңына Семейде ядролық медицина және онкология орталығын іске қосудың екінші кезеңі белгіленді: 15 орындық Радионуклидтік терапия бөлімшесі жұмысын бастайды. Шын мәнінде, бұл ядролық медицина орталығының «жүрегі». Семей қаласының ЯМжОО базасында Қазақстан тарихында алғаш рет йод-131 изотопын пайдалана отырып, радиойодтерапия әдісінің көмегімен қалқанша безінің обырын емдеу басталады. Оны Алматы ядролық физика институтында Семей ядролық медицина орталығы үшін арнайы шығаратын болады.

Мамандар түсіндіргендей, пациент йод-131 радиоактивті изотопын су ерітіндісі түрінде ішке қабылдайды. Қалқанша безінің жасушалары изотоптармен бірге йодты іріктеп сіңіреді, сондықтан радиоактивті бөлшектер қалқанша безде толығымен жиналып, зақымдалған жасушаларды жоя бастайды. Жақын орналасқан мүшелердің тіндері өзгеріссіз қалуы маңызды.

Емдеу кезінде әр науқас қалқанша безінің тексеруінен өтеді. Бұл аралық нәтижені көруге және қажет болған жағдайда емдеуді реттеуге мүмкіндік береді.

Радионуклидтермен ішкі сәулелену қауіп төндірмейді. Мәселен, қарапайым рентгендік зерттеу немесе компьютерлік томография кейде радио терапиясына қарағанда көбірек әсер етеді.

– Радионуклидтік терапия бөлімшесінде «белсенді» төсектерге ие 16 палата бар. Олар қалқанша безін емдеу үшін радиоактивті йод алатын пациенттерге арналған. Әдістің тиімділігі дәлелденгенін атап өткім келеді. Радиоактивті йодты қолданған кезде қалқанша безінің қатерлі ісігін емдеудің тиімділігі – 94-тен 97%-ға дейін. Өкінішке қарай, бүгінгі күнге дейін бұл емдеу әдісі қазақстандықтар үшін қолжетімді болған жоқ. Көбісі Кореяға, Польшаға, Германияға, Ресейге емделуге кететін. Бірақ жақын арада жағдай түбегейлі өзгереді, – деп атап өтті Марат Сандыбаев.

Терапияның бұл әдісі тегін медициналық көмектің мемлекеттік көлеміне енгізілген, сәйкесінше, қалқанша безінің қатерлі ісігімен тіркелген еліміздің барлық тұрғындары болашақта ядролық медицина орталығының Радионуклидтік терапия бөлімінде осы патологиядан тегін емделе алады. Ең бастысы БМСК жолдамасы және емдеуге көрсетілімі болуы тиіс. Бастапқы кезеңде қалқанша безінің қатерлі ісігі бөлімде емделеді, ал болашақта мүмкіндіктер кеңейеді.

Осы кезеңде пациенттің өзі радиактивті болғандықтан, ол бір палатада қатаң оқшауланады. Карантин 5-тен 7 күнге дейін созылады. Науқастың палатада жайлы тұруы үшін барлық жағдай жасалған.

ЯМжОО бас инженері Медет Идиновтың айтуынша, радиоактивті йод қабылдайтын науқастармен үнемі байланыста болатын қызметкерлердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін палаталардың қабырғалары қалың салынып, есіктер қорғасыннан жасалған. Науқасқа тамақ арнайы терезе мен есіктер арқылы беріледі. Егер пациентпен тікелей байланыс қажет болса, онда дәрігер тереземен арнайы қорғасын экраны арқылы байланысады.

Палаталардың ауасы мен кәріздік ағындары дезактивациядан өтеді. Себебі пациенттің барлық суы, сондай-ақ адам өмірінің өнімдері сұйық радиоактивті қалдықтар (СРҚ) болып табылады.

Науқастың жағдайын бақылау үшін палатада датчиктер мен дозиметрлер орнатылған, олар науқастың жағдайын үнемі қадағалап, деректерді медициналық постқа жібереді, оны капитан көпірімен салыстыруға болады. Мысалы, сенсорларды бақылау кезінде медбике тіпті әр науқас үшін бір тәулікке жіберілген су шығынын бақылай алады. Мұндағы норма – әрқайсысына 40 литр. Бұл күрделі мәселе, өйткені пациенттер қолданған барлық су СРҚ жинау жүйесіне түседі, онда ол жартылай шығарылу кезеңі басталғанға дейін 132 күн бойы сақталады, бұдан соң ғана қалдықтарды қалалық кәріз жүйесіне жіберуге болады.

2021 жылғы қыркүйекке белгіленген ядролық орталықты іске қосудың үшінші және соңғы кезеңі – бұл циклотронды және екі позитронды-эмиссиялық томографты (ПЭТ) іске қосу. Бұл екі жүйе бір-бірімен тікелей байланысты, өйткені циклотронның міндеті – ПЭТ үшін одан әрі диагноз қоюға арналған сұйық радиоактивті изотоптар шығару.

Циклотрон операторы Дәурен Әділбаевтың айтуынша, ядролық медицина орталығында орналасқан IBA фирмасының циклотоны Бельгияда шығарылған. Бұл элементар бөлшектердің үдеткіші. Ол “Фтордезоксиглюкоз”радиофармпрепаратын дайындау үшін ерекше шикізат – фтор-18 радиоизотоптарын алуға мүмкіндік береді.

– Фтор-18 изотопының жартылай шығарылу кезеңі бар болғаны екі сағат. Тиісінше, қысқа өмір сүретін изотоп алыс қашықтыққа тасымалдауға жарамайды. Ол орнында жасалуы керек. Осы циклотронда өндірілген изотоптармен жүргізілетін зерттеулер онкологияда 90% қолданылады. Бұл әдіс онкологиялық ауруларды ерте анықтауға бағытталған, – деп түсіндірді Дәурен Әділбаев.

Жақында Семейде ядролық медицина орталығының бар екендігі туралы тағы да мәселе көтерілді. Орталықты іске қосу үшін  басты кедергі, СРҚ жинау және сақтау жүйесін құрастырған мердігерлердің қатаң технологиялық талаптарды сақтамай ақаулы, немқұрайлы орындаған жұмысы болды.

– СРҚ монтаждалатын жүйесінде технологиялық тұрғыдан айқын бұзушылықтарға жол берілгенін бірінші болып байқаған біздің орталықтың қызметкерлері болды. Олар сол кезде МАГАТЭ бағдарламасы аясында ядролық медицина бойынша оқу курсынан алғаш рет өтіп, сол кезде техникалық ақауларды тани алды. Сондықтан біз 2014 жылы сараптама жүргізу үшін МАГАТЭ сарапшыларын шақырдық, олар орнатылған СРҚ жинау және сақтау жүйесінің толық жарамсыздығы мен қауіптілігі туралы қорытынды берді, – деді Семей ЯМжОО директоры Марат Сандыбаев.

Жұмыс тобының мүшесі ретінде Марат Сандыбаев Қазақстан үшін бірегей жаңа медициналық орталықты қабылдау актісіне қол қоюдан үзілді-кесілді бас тартты. Жағдайды түсіну үшін денсаулық сақтау вице-министрі Алексей Цой бастаған үкіметтік комиссия құрылды.

Міне, сол кезде құрылыс жобасының бас мердігері “ИртышГЭССтрой” ЖШС жіберген бірқатар өрескел бұзушылықтар анықталды.

– Құрылыс барысында жобаның іске қосылуына кедергі келтіретін өрескел бұзушылықтарға жол берілді, бұл ретте мемлекетке 2,5 млрд теңге көлемінде залал келтірілді. Аталған факті бойынша 2015 жылдан бастап 16 сот талқылауы өткізілді. Оның екеуі қылмыстық істер бойынша, ал төрт талап Жоғарғы Сот деңгейінде қаралды. Нәтижесінде, Семей қалалық сотының үкімімен “ИртышГЭССтрой” ЖШС бас директоры 8,5 жылға бас бостандығынан, ал Тапсырыс беруші басшысының орынбасары 6 жыл, 8 айға бас бостандығынан айырылды, – деді облыс әкімінің орынбасары Бақытжан Байахметов арнайы өткен брифингте.

Комиссия жұмысының қалай жүріп жатқаны туралы медициналық орталықтың ғимаратын оның барлық инженерлік коммуникацияларымен, сондай-ақ сол кезде бас мердігердің тапсырысы бойынша келіп түскен жабдықты тексеруге тікелей қатысқан сарапшылар айтып берді.

Ең алдымен СРҚ жинау және сақтау жүйесін мұқият зерделедік.

– Нысандарды, соның ішінде құрылысы аяқталмаған нысандарды тексеру өмірде көп болған жоқ, бірақ 2017 жылы Семейдегі ядролық медицина орталығында көргенім мені таң қалдырды. Алдымен мердігер ұйымның өкілдері бізді “сәл аяқтау қалды”, “тағы біраз керек» және бәрі дайын болады деп сендіруге тырысты. Бірақ бұл жағдайдағы “сәл-сәл” елеулі экологиялық апатқа әкелуі мүмкін еді, – деп өз әсерімен бөліскен-ді техника ғылымдарының докторы, Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан техникалық университетінің профессоры Валентина Колпакова.

ҚР ҰЯО РМК өндірістік-техникалық тобының бастығы Оксана Журинаның айтуынша, қауіпті ең алдымен бұрын орнатылған сыйымдылықтар тудырған.

– Олар сұйық радиоактивті қалдықтарды сақтауға арналмаған. Олар қалыңдығы 5-6 мм-ден аспайтын белгісіз материалдан жасалған. Дәнекерленген тігістер болды, оларды тексеру кезінде жарықтар пайда болғаны анықталды. Уақыт өте келе, мұндай контейнерлерде бұрыштардың болуы радиоактивті ластанудың пайда болуына әкеліп соқтырады, әрі бөлмені радиациядан толығымен тазартуға мүмкіндік бермейді. Бұл жағдайда контейнерлер толықтық деңгейі туралы хабар бергіштермен жабдықталмаған. Сондай-ақ, дозиметриялық бақылау үшін талдауларды жинау қиын болды, – деп атап өтті ол.

Валентина Колпакованың айтуынша, егер СРО жинау және сақтау жүйесі бұрынғы күйінде қалса, бұл ерте ме, кеш пе екі қайғылы жағдайға әкелуі мүмкін.

– Соттарда және көптеген отырыстарда өзінің техникалық шешімдерін дәлелдей алған адамдарға ризашылықпен қараймын, жарамсыз жүйені сол жерде қалдыруға жол бермеймін. Бірақ мұндай әңгімелер өте ұзаққа созылды. Сонымен қатар бұзушылықтар тым көп болды және комиссия мүшелері жаңа жүйені бөлшектеу және орнату өте маңызды екенін дәлелдеді. Бұл СРҚ-ны жинау және сақтау жүйесі болды, әрі ең қауіпті жер болды. Онда, біріншіден, сұйықтықтың қысымымен ыдырайтын буындарға байланысты радиоактивті заттардың таралуы мүмкін. Екіншіден, 132 күн бойы сақталуы керек, араластырылмаған органикалық қалдықтардың ыдырау процесінде метан жиналуы мүмкін екенін ескерсек орталық кез-келген уақытта жарылып кетуі әбден мүмкін еді, – дейді қайғылы апаттың алдын алған техника ғылымдарының докторы жағдайды егжей-тегжейлі баяндап.

Бақытжан Байахметовтың айтуынша СРҚ жинау мен сақтаудың ақаулы жүйесін монтаждау кезінде мемлекетке келтірілген залал 600 млн теңгені құраған. Ал жаңа жүйені орнату үшін 1,3 млрд теңге бюджет қаражаты жұмсалған.

Арнайы жабдық инженері Сергей Матыщук Бұл істің қажет екенін атап өтті. Себебі қазір оның қарауындағы СРҚ жинау және сақтау жүйесі ядролық қауіпсіздіктің барлық стандарттарына жауап береді және қызметкерлерге де, қоршаған ортаға да қауіп төндірмейді.

Бақытжан Байахметовтың айтуынша бұзушылықтарды жою және Қазақстан азаматтарына қажет ядролық медицина орталығын іске қосу үшін бірқатар маңызды шешімдер қабылданған. Оларды жүзеге асыру үшін сақтаудың дұрыс емес температуралық режимі мен тиісті емес жағдайлары салдарынан жарамсыз болған циклотронды ауыстыру үшін 888,6 млн теңге бағытталған. Оның 518 млн теңгесі жаңа циклотрон сатып алуға жұмсалып отыр.

– Ескі циклотронды бөлшектеу кезінде жасырын құрылыс жұмыстарының елеулі бұзушылықтары анықталды, – деді журналистермен кездесуде ” Фирма Азия” ЖШС директоры Сәуле Досқужанова. – Технология бойынша қалыңдығы 2,5 м болатын технологиялық өту, ашылған кезде іс жүзінде бос болып шықты – тек 8 см жабынды бетон қабырғалар ғана болды.

Бүгінгі таңда бұл бұзушылықтар толығымен жойылған: бөлменің барлық қабырғалары мен қақпағының қалыңдығы 2,5 м, ал 30 тонналық қорғасын есік циклотрон бөлмесінің кіреберісін сенімді қорғайды. Бөлшектелген циклотрон да пайдалы болды, ол ғылыми зерттеулер жүргізу және білім беру бағдарламаларын жүзеге асыру үшін Ұлттық ядролық орталыққа орнатылады.

Позитрондық-эмиссиялық томограф пен Гамма-камераны монтаждау кезіндегі бұзушылықтардың нәтижесінде мемлекетке 1,5 млрд теңгенің залалы келтірілді. Барлық ақауларды жою және бүлінген қосалқы бөлшектердің 302 бірлігін ауыстыру үшін 1,1 млрд теңге жұмсалды.

Ядролық медицина орталығын жобалау және салу кезінде қызметкерлер мен пациенттердің қауіпсіздігіне көп көңіл бөлінеді. Әр бөлмеде қысым, температура мен ылғалдылықты автоматты түрде басқаруға мүмкіндік беретін сенсорлар бар. Жеке үй-жайларда радиациялық сәулеленуді бақылауға арналған дозиметрлер орнатылған.

Ядролық орталықтың өндірістік және диагностикалық желілері жаңа жабдықтармен жабдықталған. Барлық рәсімдерді мамандандырылған оқытудан өткен және өз біліктілігін үнемі арттыратын мамандар орындайды. Олар радионуклидтік диагностика мен терапия дәрігерлері, физиктер, радиохимиктер, инженерлер, биологтар, радиофармацевтер және медбикелер.

Кадрларды даярлау орталық жұмыс істей бастағанға дейін басталған. 2009 жылы МАГАТЭ-нің ядролық медицина бойынша бес жылдық жобасы басталды, оның шеңберінде ЯМжОО қызметкерлері оқытудан өтті.

– Облыс әкімдігі тарапынан оқыту жағынан үлкен қолдау көрсетілді. Әлемнің түрлі елдерінде денсаулық сақтау жүйесінің тиімділігін арттыру бағдарламасы аясында ондаған қызметкер медициналық тағылымдамадан өтті. Облыс әкімі Даниал Ахметовтің медицина қызметкерлерін ұзақ мерзімді оқуға жіберу идеясы үлкен рөл атқарды. Өйткені, мамандар тек осылай ғана әлемдік жетекші орталықтар негізінде терең білім ала алады. Енді белгілі бір тәжірибе жинақтап, идеяларды олар өздері жасайды, – дейді бұл жөнінде ақпарат берген Марат Сандыбаев.

Сонымен қорыта айтқанда, бүгінгі таңда Ядролық медицина және онкология орталығы республика тұрғындарын онкологиялық аурулардан диагностикалау және емдеу үшін – құнды қызметкерлерді, жаңа жабдықтарды, радиофармпрепараттар өндірісі желісін, яғни қажеттінің барлығын бір жерге жинап отыр. Аталған бірегей мекеменің жұмысы ел халқының жоғары білікті радиологиялық көмекке қажеттілігін қанағаттандыруға және заманауи медицинаның түбегейлі жаңа деңгейіне шығуға мүмкіндік береді.

 Софья Соболевская