ЕКІ МӘРТЕ КІСЕН ҮЗГЕН ҚАРА КҮШТІҢ ИЕСІ

БІЗДІҢ ЕЛДІҢ ЖІГІТТЕРІ

Өмірде көрген-білгені көп болса да, соны баяндауға аса құштарлығы жоқ, сөзге сараң жандар болады. Ондай адамдар «Сіз бір кездері осындай да, осындай ерлікке пара-пар әрекет етіпсіз ғой» деп басынан өткерген бір оқиға жайында сұрасаң ғана амалсыз сөзге араласады. Оның өзінде там-тұмдап қана. Күршімдік Әлімхан Әбдіхалықов ағамыз да сондай адам. Ол кісі туралы жерлестері мен замандастарынан аңызға бергісіз талай әңгіме естігенбіз. Әсілі, ондай әңгімелердің ел аузынан қаншасын тыңдасаң да, кейіпкеріңнің өзінен естігенге жете ме? Бірде редакцияға келе қалған ағамызды әңгімеге тарттық.
– Мен бұрынғы Марқакөл ауданына қарасты (ертеректегі атауы Бұғымүйіз ауылдық округі) Сорвенка дейтін шағын ғана ауылдың тумасымын. Әкем Сейпіл ұзақ жыл марал шаруашылығының қыры мен сырына қаныққан кәнігі маралшы болды. Жарықтық бала күнімде: «Сенің арғы аталарың аты шулы балуан болған. Сенің бойыңнан да балуандыққа бейімдік байқаймын» деп отыратын.
Ол кезде әскерден оралған ересектер өзара күрес ұйымдастыратын. Соларға еліктедік пе, болмаса әкемнің әлгі бір сөзі желік бітірді ме, әйтеуір бала күнімнен күреске үйір болдым. Құрбы-құрдастарыма қарағанда дене бітімім де ірі. Кей күндері үлкендер жағы біз секілді балаларды бір-бірімен белдестіріп қызыққа кенелетін. Сондай белдесулерде өзімнен екі-үш жас үлкен балаларды да жығып кетіп жүрдім. Кеңес үкіметінің тұсында малшылар жайлаудан түскен мезгілде жер-жерлерде «Сабантой» деп аталатын ауыл шаруашылығы еңбеккерлеріне арналған дүбірлі мереке өтетін. Онда ат жарысы, аударыспақтан бастап ат ойындарының түр-түрі, балуандар сайысы да жоғары деңгейде өткізілетін. Менің ең алғаш ел назарына ілінуіме де сабантойдағы балуандар сайысы болған – дейді қарт балуан.

БҰҒЫМҮЙІЗДЕН ШЫҚҚАН БАЛА БАЛУАН

Әкесі жарықтық кенже ұлының бойындағы ерекше күш-қайратты ерте байқағанымен буыны әбден бекімейінше күреске түсуіне рұқсат бермепті. Ондағы ойы «Бұғанасы қатпаған бала ересек жігіттермен күресіп, бір жерін майып қып ала ма, болмаса сағы сынып, беті қайтып қала ма?» деп қауіп етсе керек. Алайда алмас қылыш қап түбінде жата ма, 1959 жылдың күзінде Қаба өзенінің жағасына көп киіз үй тігіліп, тағы да үлкен сабантой өтеді. Міне, осы тойда жасы 35-тен асқан, атақ-даңқы сол кезде ел ішіне танымал, Иғмет деген аса тәжірибелі балуанмен бетпе-бет келеді. Әрі-бері біраз аңдысып, жұлқыласып көріп, өз күшінің қарсыласынан басымырақ екенін аңдаған жас бөрі оңтайлы сәті келгенде тәсіл қолданып, атағы ат үркіткен «Бұқа балуанның» жауырынын жер иіскетеді. Осыдан соң-ақ, бар болғаны 18 жасында «Бұғымүйіздің бала балуаны» деген аты аймақ жұртшылығына тарап кетеді.
– Мен қайсыбіреулер құсап күрестің соңына түсіп айналыспадым. Бірақ жыл сайын өтетін сабантойлардағы жарыстарға қатысып, үнемі жеңіске жетіп жүрдім – дейді, бұл күнде қала өміріне бейімделіп, Өскемендегі беделді ақсақалдардың біріне айналған ағамыз. – Жалпы, жақсы балуан болу үшін міндетті түрде 10-20, әйтпесе одан да көп тәсіл меңгерудің қажеті жоқ. Ең бастысы, ұстаған жерде қолың қалатындай қарулы болуың керек. Сосын қандай жағдайда болмасын қапысыз орындай алатын үш-төрт тәсілің болса болды. Мұны күреске бел шешіп кірісе бастаған кезімде әкем марқұм айтып еді. Бұл – әкемнің өсиеті ме, әлде қасиеті ме, о жағына осы күнге дейін мән бермеппін. Бірақ өзім кілемге шыққан сайын осы қағиданы ұстанып өттім.

ҚАС ПЕН КӨЗДІҢ АРАСЫНДА «АЛАШОРДАШЫ» АТАНДЫ

Сөз реті келгенде: – Бір кездері үкімет адамдары сізді желтоқсан оқиғасына қатысты айыптаған көрінеді. Шығыстың бір шалғайында жүрген еңбек адамының Алматыда болған оқиғаға қандай қатысы бар? – деп сұрадым.
– Е-е, бауырым-ай! Ол бір адам айтса нанғысыз, аласапыран уақыт еді ғой – дейді ағамыз терең күрсініп.
– Қаншама жыл қасымызда жүрген адамдардың өз туған халқын даттап, азаттық аңсаған жастарын нақақ қаралап, коммунистік партия көсемдері мен өзге ұлт өкілдері алдында шыр-пыр болып жарамсақтанған бейшара қалдерін көріп жағамызды ұстағанбыз. Алматыда қазақ жастарының көтерілісі басталған күні-ақ бүкіл аудандағы байланыс жүйелері кілт үзілді. Кейін естуімізше, біздің аудан ғана емес, бүкіл республика бойынша тек ресми желілерді қалдырып, қарапайым халық пайдаланатын барлық байланыс жүйелерін сөндіріп тастаған көрінеді. Желтоқсанның 19-ы күні-ау деймін, нақты есімде қалмапты. Таңертеңгі сағат 10-да аудан орталығындағы мәдениет үйінде, сол кездегі Марқакөл аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Нүкешов өзі бастап, ауданның 400 коммунисі қостаған партияның үлкен жиыны болды. Күн тәртібіндегі жалғыз тақырып: «Алматыдағы қазақ жастарының бейбастақ әрекеттері». Орыс-қазағы бар жиырмаға жуық адам бірінен соң бірі мінбеге шығып ап, Алматыда бас көтерген кілең нашақор, ішкіш, ұлтшыл, бұзақы қазақ жастарын жерден алып, жерге салды. Әуелде, сенер-сенбесімді білмедім. Әлгілердің бірінен бірі асыра ғайбаттаған сөздерінен төбе құйқам шымырлап, қан қысымым көтеріліп кетті. Өйткені, дәл сол уақытта менің үлкен балам да Алматыда әскери оқуда болатын.
Жастарды жаппай жазғырушылардың қатары сәл саябырлаған кезде сөз сұрадым.
– Әбдіхалықов жолдас! Сіз коммуниссіз, мына жұртқа болған жайды жан-жақты түсіндіріп, «жақсылап» сөйлеңіз – деді жиналысты жүргізіп отырған хатшы. – Мен өзі табиғатымнан сөзге шорқақ адаммын. Тіпті, жиналыста сөйлеймін-ау деген ой үш ұйықтасам түсіме де кірмеген. Бірақ қазақтың «Шын жыласа, соқыр көзден жас шығады» дегені рас екен. Отырғандардың таңдайын қақтырарлықтай шешендік танытпасам да, алқымыма тығылған ашуымды іркіп қала алмадым. Микрофонды алған бойда, манадан бергі қазақ жастарына айтылған айыптаулардың барлығы да негізсіз екендігін, қазақ жастарының ешқашан нашақор да, маскүнем де, ұлтшыл да болмағандығын айтып салдым. «Үш күннен бері елді мекендердегі телефон, телевизор, радионың өшіп қалуына қарағанда, бізден, яғни, қарапайым халықтан жасырылған әлдебір жағдай бар бұл жерде» дедім. Байқасам, манадан бері даурығып, қызылкеңірдек болғандар сап тыйыла қалды. Сәл үнсіздіктен соң: – Мынау барып тұрған «Алашординец» қой. Партияның қатарына қайдан келген мұндайлар? Не медленно шық залдан – деп айқай салды райком секретары.
Осы сәтте «Болар іс болды, енді неден қаймығам» деген ой келе қалды да: – Өз ата қонысы Байқоңырдан қаншама жылдардан бері бір қазақ космонавты неге ұшпайды? Орыстың адамын қойып, иті де ұшып жатыр. Осы да әділдік пе? – дедім. Білмеймін, бұл сөзді сасқалақтап айттым ба, болмаса көптен бері іште жүрген ашу-ыза ма. Содан не керегі бар, әлгі жерде отырған өңшең шолақ белсенді «Партиядан шығару керек. Мұндайларды түрмеде шіріту керек» деп айтпағанды айтып залдан қуып шықты. Залдан ғана қуып шыққан жоқ. Осы оқиғадан соң, басыма қара бұлт үйірілді. Бірден партбилетімді алып, өзімді партия қатарынан шығарып тастады. Екі жылдай тергеді, тексерді. Ақыры, қызметімнен алды.

ЕКІ СӨЙЛЕМЕЙТІН ПРОКУРОР

– Сонда нендей айып тағады?
– Не айып дерің бар ма? Сол кезде аудандық КГБ-ның бастығы, тергеушілер бар, екі күннің бірінде шақырып алады да: «Сен басқа бір елдің тыңшысысың? Ол жақта кімдермен, қашаннан бері байланысып жүрсің?» дей ме, «партияға қарсысың, астыртын ұйым құрып жүрсің» дей ме, әйтеуір, ары тергеп, бері тергеп, ақыры бір күні түрмеге қамап тастады. Камераға кіргізерде қарсыластым. Бес-алты милиция қолымды қайырмақ боп біраз әуреленді. Бой бермедім. Ол кезде жаспын, әлгілердің бірін-біріне соқтым. Содан жабылып жүріп қолыма кісен (наручник) салды. Әлгісі темірі шіріп тұрғанын немесе менің күшіме шыдамағанын білмеймін, қолымды бұрай беріп екі жаққа айыра сілкіп қап едім бырт етіп үзілді де қалды. Тұрғандардың көздері шарасынан шығып кете жаздады. Бірақ бәрібір қамады. Үш күннен соң прокурорға әкелді. Төрде аудандық милиция бастығы, прокуроры бар, тағы жеті-сегіз адамнан құралған комиссия отыр екен.
Кірген бойда «Сен неге тәртіп сақшыларына бағынбайсың, кісенді неге сындырасың?» деп прокурор дүрсе қоя берді. – Документтеріңнің бәрін дайындап қойдық, «Желтоқсан оқиғасын қолдағаның үшін, партия саясатына қарсы шыққаның үшін 14 жылға сотталасың» деді.
Жүрегім зырқ ете қалды. Бірақ сыр білдірмей, үнсіз тұра бердім. Әлгі жерде прокурор «Қазір сенің қолыңа кісен саламыз, егер соны үзе алсаң боссың, үзе алмасаң өз обалың өзіңе» деп күтпеген ұсыныс жасады. Сенер-сенбесімді білмей, аңтарылып қалыппын. Сөйтті де, түрменің бастығына қарап ымдап еді, анау белінде жүрген үш-төрт кісеннің бірін қолыма әкеліп сарт еткізіп сала қойды. «Өткендегі кісен әбден тозығы жетіп, шынжыры қажалып жұқарған кісен болар, мынаны қайтсем екен? Бұл оңайшылықпен үзіле қояр ма екен?» деп ойладым. Содан, не болса да деп өткендегідей бұрай беріп тартып қалып едім, ол да бырт етті де үзіліп қалды. Өз көзіме өзім сенер емеспін. Отырғандар қайран қалғандарын жасыра алмай, бастарын шайқасып, өзара гуілдесіп кетті.
Прокурор «Бар жоғал, көзіме көрінбе» деді амалы құрығандай. Осы кезде милиция бастығы орнынан ұшып түрегеп, «Жолдас прокурор! Сонда бұл ешқандай жаза алмай кете бере ме? Милиционерлермен төбелескені үшін тым болмаса 15 тәулікке қамайық. Сосын ана екі наручниктің құнын төлесін» деді шыр-пыры шығып. Сол кездегі прокурор өзі де, сөзі де өткір, бірбеткейлеу жас жігіт болатын.
– Мен жаңа ғана барлығыңның көзіңше сөз бердім, сол сөзім сөз – деді де, жиын аяқталды дегендей алдындағы қағаздарын жинастыра бастады. Ақыры прокурор сөзінде тұрды. Мен бар болғаны төрт сомнан сегіз сом екі кісеннің ақшасын төледім. Содан бері милиция дегеннен алты шақырым аулақ жүретін болғам – деп кеңк-кеңк күледі кісен үзгіш балуан ағамыз.
Құдайдың берген қуаты болар, жетпістің жетеуіне келсе де Әлімхан аға әлі тың. Тың дегеніміз әншейін сөз ғана. Ол кісі қазірдің өзінде кілемге шығып, кіммен болсын белдесе кетуге бар. Олай дейтініміз өткен жылдың құрбан айты күні Өскемендегі жаңадан ашылған үлкен мешіттің алдында түрлі спорттық шаралар ұйымдастырылыпты. Сонда өзінен әлдеқайда жас, моңғолиядан келген 67 жасар балуанмен күресіп, әлгінің жауырынын екі мәрте жер иіскеткендігіне өскемендіктер куә. Табиғи болмысының қарапайымдылығы болар, онысын өзі айта бергісі келмейді.
Иә солай! Біздің Әлімхан аға осындай адам.

Серік Құсанбаев