1 наурыздан бастап еліміздің барлық аумағында бірыңғай уақыт белдеуі енгізіледі. Бұл шешім шығарылған күннен бастап көпшілік арасында қызу талқыға түсе бастады. Бір тарап қолдаса, екінші тарап адам денсаулығына әсер ететінін алға тартып, қарсылық білдіріп жатты. Мамандардың сөзіне сенсек, денсаулыққа әсер ету тұрғысынан алғанда биологиялық дұрыс уақыт белдеуі маңызды рөл атқаратын көрінеді.
Ғылыми консенсусқа сәйкес, адамның денсаулығы, әл-ауқаты және қауіпсіздігі үшін күн уақытына (табиғи уақытқа) мүмкіндігінше жақын тұрақты уақыт белдеулерін қолданған дұрыс. Бүгінде Қазақстанда екі уақыт белдеуі қолданылады – UTC+5 және UTC+6. Атырау, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Ақтөбе және Қызылорда облыстары – 4-ші сағат белдеуінде (UTC+4+1). Астана, Алматы, Шымкент қалалары және қалған облыстар (Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қарағанды, Ұлытау, Түркістан, Жамбыл, Павлодар, Шығыс Қазақстан, Абай, Жетісу, Алматы) 5-ші сағат белдеуіне (UTC+5+1) жатады. Бұл ретте бірқатар өңір тұрғындары өзінің UTC+6 әкімшілік уақыт белдеуі бойынша географиялық уақытынан озып тұрады. Ал ғалымдардың айтуынша, озық уақытты қолдану – ауруларды өршітетін факторлардың бірі. Яғни, тез шаршап қалу, ұйқының бұзылуы, ақыл-ой мен физикалық еңбекке қабілеттіліктің төмендеуі және ас қорытудың бұзылуында болатын десинхронозды атап өту керек.
Озық уақыттың әлеуметтік салдары ұйқының бұзылуына, иммунитеттің, физикалық және ақыл-ой белсенділігінің төмендеуіне алып келеді. Мұндай өзгерістерді түсіндіру үшін күн мен түннің өзгеруі сияқты қоршаған орта факторларының біздің ішкі биологиялық сағаттарымыздың жұмысына негізделген ағзадағы процестерге әсерін қарастыру қажет. Уақыт белдеулерін реттеу немесе оларды күн (табиғи) уақытымен синхрондау халықтың денсаулығына, экономикаға, білімге, қауіпсіздікке және қоршаған ортаға айтарлықтай әсер етеді.
Биологиялық сағат дегеніміз не?
Ол – адам организміндегі жүйелердің бірі. Молекулалық биологиялық сағат организмнің табиғат циклдарымен синхрондалуын және әртүрлі ағзалардың бір-бірімен ішкі үйлесімді жұмысын қамтамасыз етеді. Сондықтан адам күнделікті режимі кезінде биологиялық ырғақтардың тұрақтылығын ұмытпағаны жөн.
Біздің денемізді басқаратын сағат үш деңгейде жұмыс істейді. Біріншісі – барлық жасушаларда синтезделетін арнайы сағаттық белоктар. Кейбір сағаттық ақуыздар таңертең түзіліп, жасуша деңгейінде метаболизмді белсенді етеді, екіншісі – кешке зат алмасуды тежейді. Жеке жасуша жұмысының тәуліктік немесе циркадиялық ырғағы осылай белгіленеді.
Эпифиз немесе түйін тәріздес без жасушалардың ырғағын синхрондайды. Ол адамның ұйқысын, сергектігін және көңіл күйін реттейтін гормондарды, яғни мелатонин мен серотонинді шығарады. Күндізгі уақытта эпифиз «бақыт гормоны» серотонинді шығарады, ал қараңғыда серотонин «ұйқы гормоны» мелатонинге айналып, ұйқыны жақсартады. Адам ағзасындағы биологиялық сағатты реттеудің ең жоғары деңгейі – мидың гипоталамус деп аталатын бөлігі. Гипоталамус көру нервтерінен жарық пен қараңғылықтың өзгеруі туралы тікелей ақпарат алады және тәуліктік ырғақтың негізгі реттеушісі – мелатонин гормонын шығаруға жауапты. Мелатонин, басқаша айтқанда, ұйқы гормоны –біздің ішкі биологиялық сағатымыздың негізгі бөлігі. Ол басқа гормондардың (өсу гормоны, пролактин, кортизол) шығарылуына әсер етеді. Өсу гормоны балалық және жасөспірімдік кезеңде дененің өсу процестерін анықтайды. Ересек жаста ол минералдардың, майлардың, көмірсулардың, ақуыздардың алмасуында маңызды рөл атқарады және ең бастысы, қалқанша безі гормондарының бөлінуін, жүрек пен бүйрек қызметін, психологиялық жағдайды реттейді.
Медициналық және хронобиологиялық тұрғыдан алғанда, уақыт адамдардың биологиялық сағаттарымен (ырғақтары) сәйкес келгенде психикалық және физикалық денсаулық, сергектік реттеліп, жақсара бастайды. Ал біздің елдегідей күн уақытымен сәйкес келмейтін сағаттармен өмір сүру адамдардағы тәуліктік ырғақтардың бұзылуына әкеледі. Оның салдарынан қатерлі ісік қаупі жоғарылап, метаболикалық синдром, жүрек ауруы, ұйқысыздық мәселелері және депрессия туындауы әбден мүмкін.
Бірыңғай уақыт белдеуінің өзгеруі ем алып жатқан науқастарға да әсер ететін көрінеді. Оларға жүргізілетін емдеу шаралары мен қабылдаған дәрі-дәрмектер де күн уақытымен сәйкес келеді. Медициналық тұрғыдан алғанда, UTC+5 жүйесіне көшу адам ағзасына, әсіресе балаларға жақсы әсер етеді.
Ғалымдардың айтуынша, Қазақстанда UTC+5 бірыңғай уақыт белдеуін құру хронобиология тұрғысынан ең оңтайлы нұсқа болып отыр. Ол адам биоырғақтарын табиғат ырғақтарымен үндестіруге ықпал етеді. Табиғи уақыт белдеуіне қайта оралу еліміздің басым бөлігінде азаматтардың әл-ауқатын жақсартып, адам өмірінің ұзақтығына оң әсерін тигізеді.
Атап айтқанда:
- Шаршау, депрессия, ұйқысыздық, жүрек ауруларының азаюына;
- Адамның сергектігін, зейінін арттыруға;
- Әр өңірде тұратын адамдардың түрлі уақыт белдеулеріне ауысуын болдырмауға;
- Дұрыс ұйқының қалыптасуына;
- Елімізде орташа өмір сүру ұзақтығының артуына;
- Халық санының артуына (бала туу көрсеткішін арттыруға) әсер етеді.
