Ғаббас ҚАБЫШЕВ, сатирик-жазушы: – Қазір мен «Ит мініп, шошқа жетектеп» деген хикаят жазып жүрмін

Жалпы қазақ жұртына әзіл-сықақ әңгімелерімен, әділ де еркін ой-пікірімен белгілі Ғаббас Қабышев – Ұлан ауданының тумасы. Жарты ғасырға таяу уақыттан бері Алматыда тұрып келе жатқан жазушымен ол Шығысқа кезекті бір келгенінде әңгімелесудің орайы келген болатын.

Іздейтін кісі табылса, қалған дүниелерім шыға жатар

– Аға, ең бірінші сұрағым: қазір не жазып жүрсіз?

– Қазір мен «Ит мініп, шошқа жетектеп» деген хикаят жазып жүрмін. Онда осы біздің өмірімізден алынған, өзіміз көріп-біліп жүрген жағдайлар сөз болады. Оның ішінде тақырыбы айтып тұрғандай, ұнамсыздау кейіпкерлер де көп. Оның қашан тәмамдалып, қашан жарық көретінін біле алмаймын. Бұл кітапқа сондай-ақ, әзіл-сықақ әңгімелерім де енеді, солардың бәрін жинап, бір жинақ етейін деп дайындап жүрмін. Мен тегі, Үкіметтен: «Менің кітабымды шығарып бере ғой» деп ешқашан сұрамаймын, олар да өздері біліп, тізімдеріне қоспайды. Ал демеуші іздейтін талантым тағы жоқ, ол жағына аттап баспаймын. Әйтеуір, жазғандарымды үстеліме жинап жүрген жайым бар. Жалпы, көркем дүниелерден аударма жасаймын, күнделікті тіршіліктен мақала жазамын. Оларды негізінен тәуелсіз газеттер шығарып жатады. Ешкімге өкпем жоқ.

– Жалпы, осы уақытқа дейін қанша кітабыңыз жарық көрді?

– Өз кітаптарымның саны 14 және аудармаларым төрт кітап болып шықты. Сонда ұзын-ырғасы 18 кітап қой оқырманға жеткені.

– Соңғы шыққан кітабыңыз аударма-ау деймін…

– Нақ солай, аудармалар жинағы, ол осыдан төрт жыл бұрын жарық көрген болатын. Серб халқында атағы бүкіл әлемге таныс Бронислав Мыш деген әзіл-сықақтың шебер классигі болған. Біз аузымыздың суы құрып оқитын түріктің белгілі сықақшысы Әзиз Несиннің өзі оны ұстаз тұтып, соған еліктеп, әңгіме жазған. Сол Мыштың әзіл әңгімелерін тауып алдым да, Астанада шығатын «Әлем әдебиеті» деген журналда (ол кезде редакторы Кеңес Юсупов деген өзіміздің жерлес азамат болатын) «Министрдің торайы» деген атпен бастырдым. Содан Қайырды Назырбаев деген жігіт телефон шалып: «Аға, осындай аудармаларыңыз шыққан екен. Соған тағы біраз дүниелеріңізді қосып, кітап жасап бересіз бе?» деп сұрағаны. Мен келістім. Сонымен 15 баспа табақтай ма екен, сол «Министрдің торайы» деген атпен шығарды. Ал өзімнің кітабым жекеменшік «Нұрлы әлем» деген баспадан 2005 жылы Абайдың өлеңінің бір жолынан алынып, «Адамның кейбір кездері» деген атпен шықты. Оның ішінде қайда өскенім, қайдан шыққаным дегендей, естеліктерім де бар. Қалған дүниелерім кейін шығар, заман түзелер, іздейтін кісі табылар…

Дөңгелек үстел емес, үстелбасы әңгіме дегенді енгізгеніміз жөн деп ойлаймын

– Кейінгі кезде «сатираның сүреңі қашып барады» деген сөздер айтылып қалып жүр. Сіздің пікіріңіз.

– Ол – бекер сөз. Ол – сатираны оқымайтындардың, оқыса да түсінбейтіндердің сөзі. Рас, кеңес заманында сатириктердің жинақтары екі-үш жылда болсын, шығып тұратын. Ал қазір демеушілердің көмегімен шығуда. Десе де, кітаптар шығып жатыр. Бір мысал келтіре кетейін, шымкенттік Мұхтар Шерім деген әзіл-сықақшы бар. Бұдан екі жыл бұрын оның төрт томдық таңдамалы әңгімелері мен әзілдері шықты. Өте жақсы жинақ. Бұл өзі бәріміз басымызды иген Оспанхан Әубәкіровтен кейін жақсы жазып келе жатқан жігіт. Сол таңдамалыға бір де бір газет пен журнал үн қоспай қойды. Содан мен ағалығымды жасап, «Қазақ әдебиетіне» «Төрт том күлкі» деген мақала жазып, пікірімді білдірдім. Демек, сол жинақты көрмеген адам тіпті, газеттердің бұрыштамаларындағы көптеген әзілдерді көрмейді де, сатира жоқ деп, көлденеңдеп отырады. Кезінде Темірбек Қожакеев деген ағамыз аға газеттерді былай қойып, аудандық газетте шыққан сықақ пен әзілді іздеп, тауып, бәрін түгендеп отыратын. Бұл саланы дәл сондай іздеп жүрген, зерттеп жүрген ғалым көрсем, кәнеки. Көрмейтіндерге белгілі сатирик Үмбетбай Уайдин де бір мақаласында: «Ауызды қу шөппен сүрте бермесеңдерші, бұларың ұят қой. «Көрмес, түйені де көрмес» қой мыналарың» деген еді.

– Сіздіңше, қазір әдеби сын деген бар ма?

– Көлемді, іргелі мақалалар жазып жүрген әдеби сыншы жоқ қазір. Сол мәселемен мықтап шұғылданатын «Қазақ әдебиеті» газетінің қазір дөңгелек үстел дегендері бар, сонда уақ-уақ жиналып алып, ана-мына тақырыптан пікір айтылады. Оның өзі де шашыранды, оқып отырсаң, бір ауыз өткір пікір не сын жоқ, бәрі «осындай болуы керек» деген жалпылама сөз. Ешбір кітаптың аты аталмайды, аталғанмен, ары қарай пікір жоқ. Өзім ондағыларға бірде: «осы дөңгелек үстел дегенді қойсаңдаршы. Оны үстелбасы әңгіме деген дұрыс емес пе?» деп те айттым. Бірақ, құлақ асқан ешкім болмай тұр.

– Бірі – батыр, бірі – сөз ұстасы Қасым Қайсенов пен Оралхан жайында естелік жазу ойыңызда бар ма? Қасым аға – туған жездеңіз, Оралхан – бірге жүрген ініңіз дегендей…

– Оралхан туралы үлкен естелік дүнием бар. Оны бірсыпыра дүниелерді қосып, жаңғыртып, баспаға дайындап жүрмін. «Мен шығарып берейін» деп, қай баспа тілек бідірерін тағы білмедім. Орекең өте байқағыш, сөзі де, ойы да ересен бай, қайталанбас талант болатын. Өкінішке қарай, елуге де толмай кетіп қалды ғой. «Оралханның көп томдығы неге шықпайды?» деп облысқа да, Мәдениет және ақпарат министрлігіне де жаздым. Әзір нәтиже болмай тұр. Қазір көріп жүрміз, демеуші тапқан біраз баспаның директорларының, тағы біреулердің 12, тіпті, 15 томдықтары шығып жатыр. Құдай кешірер, олардың ешқайсысы да әдеби қарымдылығы жағынан, ойлылығы жағынан Оралханға теңесе алмайды. «Өлі арыстаннан, тірі тышқан артық» дегендей, олар, әйтеуір, әрекеттерін жасап бағуда.

Өмір – өткен күндер емес, есте қалған күндер

– Сонда Оралханның көп томдығы әлі шықпағаны ғой?

– Жо-жоқ. Жақында екі томдығын жасап жатыр деп естідім. Бәрі сол бытыраңқы, бір-бір кітап қой. Мысалы, менің үйімде Оралхан өзі көзі тірісінде сыйлап кеткен бір орысша, алты қазақша – жеті кітабы бар. Солардың басын құрап, неге көптомдық шығармасқа? Талай жерге де жаздым, бірақ, жауап жоқ. Қазір бір қызығы, не жазсаң да, жауап бермейтін болып кетті ғой. Біздің әдебиетіміздің бір соры – (оны басқалар да айтып, жазып жүр) қазір байлардың, олардың балалары немесе әкелерінің кітаптары шығатын болып кетті. Өзім айына бір рет Алматының кітап дүкендерін аралаймын. Мұқабасы жалт-жұлт еткен, авторы бейтаныс кітаптарды алып: «Әкәу, бұл жастардың біреуі болды ма екен?» деп қарасам, бір бизнесменнің әкесі туралы я болмаса немересінің атасы туралы жазған дүниелері болып шығады. Біреуді жалдап жаздыра ма, әлде өздері жаза ма, әйтеуір, түсінбейсің. Ауылы ғана, ары кетсе ауданы ғана білетін адамдар туралы кітаптар. Кейбіреулер эссе дей ме, енді біреулер хикаяттар дей ме, құданың құдіреті, әдебиетке мүлде қатысы жоқ сондай кітаптар қаптап кетті. Бірақ, соны көріп жүрген бір де бір адам: «Әдебиетті қайдағы бір қоқыспен толтыра беруге болмайды ғой» деп, жақ ашып айтпайды. Неге солай екенін білмеймін.

– Сіздің біраз жыл бүгінгі «Дидар», бұрынғы «Коммунизм туында» қызмет істегеніңізден әбден хабардармыз. Ол жылдар несімен есіңізде қалды?

– Мен журналистік жолымды «Коммунизм туынан» бастадым ғой. Мектепте оқып жүргенде оған өлеңдерімді, түрлі концерттер туралы жазған мақалаларымды жіберіп жүретінмін. Содан мектеп бітіріп, Алматыға, ҚазПИ-ге барғанымда кедергі дегенді қойсаңшы, біреулердің қулығымен оқуға түсу парағымда бір балым жетпей қалып, қайтып келгенімде, осы газет қолма-қол жұмысқа қабылдаған болатын. Ол кезде Бейсек Исабеков – редактор, Қапан Қамбаров – оның орынбасары, Мұқан Әбуғалиев – жауапты хатшы болатын. Әуелі подчисщиктікке (корректордың көмекшісі) алды, екі-үш айдан кейін корректор, әдеби қызметкер болып, арада бір жыл өткенде бөлім басқарып, жауапты хатшының орынбасары, жауапты хатшы болдым. Ол жерде жиыны 10 жыл істедім. Сол қызметте жүргенде әдеби ортаға кеткім келді де, Алматыға жол тарттым. «Қазақ әдебиеті» газетінің редакторы Нығмет Ғабдуллинге барғаным, ол өзі бір жүзі ашық, жақсы кісі екен. Ол сол тұстары «Ара» журналында шыққан сықақ әңгімелеріммен таныс болып шықты, біраз әңгімелескеннен кейін: «Келсең кел» деді де, «Қазақ әдебиетіне» қатардағы қызметкер етіп алды. Содан қайта Өскеменге келмеймін бе. Мұқан ағамыз: «Қапан Алматыға кетіп қалды, сен орынбасар боласың, обкоммен келісіп отырмын» деп қарап отыр. Мен: «Жоқ, аға, мен де Алматыға кеткім келеді, маған портфель керек емес» деп едім, ол бұлқан-талқан болды. Бірақ, мен көнбей, Алматыға ауысып кете бардым. Ол жылдар – жастықтың ең бір әдемі кездері, журналистиканың алғашқы қадамдары еді. «Коммунизм туында» қаншама жақсы жігіттер болды, не айтқанымыз, не талқылағанымыз, бәрі-бәрі есімде. Ол орта айтар жоқ, тамаша болған-ды. Арқа-жарқа болысып жүретін, кім не жазып жатыр, кім қандай іссапарға барып келді, соның бәрін айта жүріп, газетімізді ойнап-күліп жүріп, шығаратынбыз. Және ол кезде жиыны 32 ме екен, адам болдық. Сол әдемі ортадағы Асығат Темірбаевты, Сәйделен Ғабдуллинді, Биғали Мылтықбаевты, Хадас Нахановты, өзіммен құралпас болған Рамазан Сағымбеков пен Уахап Қыдырхановты, орысша-қазақшасы бірдей Меңғали Мусинді, артынан редактордың орынбасары болып келген Жұмағали Исмағұловты қалай ұмытайын. Біз әрбір әдеби дүниемізді, әсіресе, осы кісіге еліктеп жазатынбыз. Тілі ғажап, өзі асқан ғибратты адам еді. Оларды ойлайтын кездерімде есіме үнемі: «Өмір – өткен күндер емес, есте қалған күндер» деген тамаша сөз оралады. Рас, өткен күнде белгі көп екен…
– Қазір өскен өңіріңіздің бар-жоғын түгендеп, жазып жататын «Дидарды» оқисыз ба?

– Оқып тұрамын. Бірде Алматыдан жаздырып алайын деп, «Қазпоштаға» барып едім, ондағылар: «Жоқ, қазір ондай жазылулар жүргізілмейді, анау да мынау» деп келіспеді. Былтырға дейін «Дидардағы» азаматтар бір дүниелерім шықса, жіберіп тұратын-ды. Жалпы, газеттерің жақсы, тақырыптары да мазмұнды әрі танымдық дүниелерді молынан беретін болыпты.

Латыншаға көшуге тым асығыстық жасаудың қажеті жоқ

– Елді бір елеңдетіп отырған мәселе – латын қарпіне көшу. Ол турасында сіз қандай пікірдесіз?

– Бұл жалпы, қиын дүние ғой. Мен осы мәселе туралы әңгіме бола бастағанда, бұдан төрт жыл бұрын «Латыншаға асықпалық» деген мақала жазғанмын. Бір кезде арабша жазатын қазақ атаулыны латыншаға көшірді. Сонда араб тілінен хат танығандардың бәрі, атап айтқанда, олардың жазғандары далада қалып қойды. Олардың арабша жазғандарын латыншаға аударуға ешкім мән берген жоқ. Одан латыннан келіп, әй-түйге қарамай, дайындықсыз кириллицаға бірақ көшірді. Менімен жастылар І сыныпты латынша тәмамдағанбыз. Екіншіге келгенде, ол қалды да, кириллица келіп жетті. Сөйтіп, небір ақын-жазушылардың шығармалары қолда қалып қойды. Артынан іздегендер олардың кейбірін кирилл қарпіне аударғаны болмаса, дені «Иесіз мал – сұраусыз» дегендей, ұмытылды. Ал қазіргі әдебиетіміз Мұхтардан бастап, бәрі осы қаріппен жазылды. Қазір лап қойып, латыншаға көше жөнелсек, сол күйді қайта кешіп, бүгінгі ақын-жазушылардың дүниелері қала бере ме деп қорқам. Өзімнің жоғарыда жаздым деген мақаламда: «Жалпы, мен латын қарпіне көшуге қарсы емеспін, тек оны бірінші сыныптан бастап оқыту, ақын-жазушылардың дүниелерін сол тілге жаппай аудару керек» деген пікірімді келтіргенмін.

– Уақыт көп нәрсені өзгертіп жатады. Сол өзгерістің, әлде жаңалықтың дегеніміз дұрыстау болар ма екен, бірі – интернет қой. Ол туралы нендей айтарыңыз бар?

– Интернет деген – ботқаның қазаны. Онда не жоқ, бәрі де толып тұр. Соның өсек-аяңы мен ғайбаттарын алып, газет шығарып жатқандар да бар. Ал қазір үкіметтік газеттер азайды, керісінше, жекеменшік басылымдар қаптап келеді. Меніңше, журналист ел ішінде көбірек болса, жазары да мәнді, елдің айтары да өзекті болар еді. Ал интернеттен көшіріп беру кәдімгідей көзіңді жұмып қойып, келе жату ғой. Сондықтан кешегі Байтұрсыновтың: «Баспасөз – халықтың көзі, құлағы һәм тілі» дегеніндей, халықтың ойындағыны бере алмайтын баспасөздің абырой жинауы қиын. Бүгінде көптеген мемлекеттік басылымдар мақтаудан көз ашпайды.

– Туған ауылыңызға келіп тұрасыз ба?

– Әрине, жылына екі рет міндетті түрде келіп қайтамын.

– Бәсекелестік пен бақталастықтың арасы қаншалықты жақын? Өз пікіріңіз.

– Бұл екеуін ажырату қиын. Қазір ол мидай араласып кеткен сияқты. Бәсекелестіктің мағынасы жақсы, жақсы істі қолға алсаң, мәселен, «Былай жасасаң, электрдің қуаты арзанға түседі» десең, тағы біреу: «Біз мұнан да артық істейікші» деп ұмтылса, таза бәсеке деген осы болады. Ал бақталастық дегеніңіз, қазір шенқұмарлыққа, тіпті, «Анаған бала берді, тақ берді, байлық берді» дегенге ұқсайтын күншілдікке ұласып кеткендей…

– Қаламгер Қабышевтың ең жақсы және ең жаман қасиеті қандай екен?

– Өтірік айтпаймын, өтірік жазбаймын, біреудің жағымсыз қасиеті болса, ол мейлі етікші, мейлі басшы болсын, айтамын да, жазамын да. Бұл – менің ең жақсы қасиеттерім. Қанша әжептәуір қызметтер істедім, бірақ өзіме деген кезім болған жоқ. Зейнеткерлік жасым келгенде, жастарға жол берейін деген ниетпен бір күн де тоқтамай, кетіп қалдым. Бәлкім, жаман қасиетім – осы шығар. Дегенмен, бәріміз пендеміз ғой, пенделікке ұрынбау мүмкін емес. Сондықтан да бірер жағымсыз қасиет болуы да. Десе де, мейлінше таза өмір кешіп келе жатқан сияқтымын.
– Әңгімеңізге рақмет! Әманда жақсылықтың ортасында жүріңіз!

Сұхбаттасқан – Ғафура Сәрсенбайқызы