1991 жылдың 16 желтоқсанында Конституциялық заң Еуразия континентінің төрінде пайда болған жаңа тәуелсіз мемлекет Қазақстан Республикасының мемлекеттік Тәуелсіздігін бекіткен болатын. Содан бері арада 30 жыл уақыт өтіпті.
Осынау азғана уақыт аралығында Қазақстан өз тарихында бірқатар асуларды бағындыра отырып, саяси, әлеуметтік-экономикалық даму жолында көптеген жетістіктерге жетті.
Мемлекетіміздің қол жеткізген бұл жетістігіне шұғылалы Шығыстың да қосқан үлесі зор. Облысымыздың даму жолы тарихи кезеңге бай. Бүгінгі күні Шығыс Қазақстан облысы аса қуатты өндірістік аймаққа айналған. Шығыс Қазақстанның экономикалық дамуының негізі – облысымыздың жер қойнауы түрлі-түсті металға өте байлығында жатыр. Бірақ Шығыс Қазақстанның ең үлкен байлығы – оның адамдары.
Арқаның артық туған азаматы
Солардың бірегейі – дәуіріміздің танымал тұлғасы, білікті басшы, жоғары кәсіби металлург әрі ұстаз, Өскемен қорғасын-мырыш комбинатының басшысы, КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты, Қазақстан Республикасы Парламентінің сенаторы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, «Халық Қаһарманы» жоғары атағының иегері, Қазақстан Республикасы Инженерлік академиясының корреспондент-мүшесі, Д.Серікбаев атындағы ШҚТУ профессоры, Өскемен қаласының Құрметті азаматы Ахат Сәлемхатұлы Күленов. Ол кісі көзінің тірісінде-ақ Шығыс Қазақстанның аңызы мен мақтанышына айналды. Оның бүкіл саналы өмірі Шығыс Қазақстанмен байланысты болды. Өз идеяларында батыл, көреген және мықты экономист, алтын мен күмісті тиімді өндірудің алғашқы қазақстандық технологиясын жасау идеясының бастамашысы, кезінде Өскемен қорғасын-мырыш комбинатын аяққа тұрғызып, үлкен кәсіпорынды көшбасшыға айналдырған адам.
1932 жылы 15 сәуірде Павлодар қаласында Сәлемхат Күленовтің отбасында үшінші бала дүниеге келді. Ата-анасы оны Ахат деп атады. Әкесі Сәлемхат 1905 жылы туған, Павлодар облысы, Баянауыл ауылының тумасы. Мәскеу қаласының Тимирязев ауылшаруашылық академиясының жанындағы арнайы курстарды бітіргеннен кейін мал шаруашылығы бойынша республика халық комиссарының орынбасары болып жұмыс істеді. Анасы Шамтай 1907 жылы туған, ол кісі де Баянауыл тумасы. Мамандығы бойынша – тігінші. Кейіннен Алматы облысының Талғар өнеркәсіп комбинатында жұмыс істеді.
1937 жылдың қысында әкесін қуғын-сүргінге ұшыратты. Ал анасы мен бес баласы «халық жауының» отбасына арналған кішкентай ауылға жіберілді. Көп ұзамай олардың отбасы тоналды, барлық ақша, соның ішінде ақша мен құжаттар ұрланды. Наркомның бұрынғы орынбасарының отбасы алғаш рет кедейліктің қасіретін тартты. Туыстарынан көмек сұрауға тура келді. Екінші ағасы көмектесті, ол әпкесін балаларымен үйіне алды. Бірақ мұндай үлкен отбасын асырау мүмкін болмады. Анасы қаншалықты қиын болса да, олар өмір сүру үшін балаларымен бөлісуді шешті. Балалар әртүрлі балалар үйлеріне берілді. Ал 1953 жылы ұзақ аурудан кейін анасы қайтыс болды.
Қаскелең балалар үйінде Ахат орта білім алып, мектепті күміс медальмен бітіреді. Қаскелең балалар үйінде Күленов 1943-1951 жылдары тәрбиеленді.
1951 жылы мектеп бітірген Ахат Нева қаласына барады. Бірақ тағдыр қайтадан өз жолымен шешілді. Ленинградтың ауа райы қазақстандық жігіттің денсаулығына жақпай, денсаулығына байланысты елге оралуға мәжбүр болады. Ахат Сәлемхатұлы бірінші курстан кейін Алматы қаласындағы Қазақ тау-кен металлургия институтының 2-курсына ауысады. 1956 жылы «түсті металдар металлургиясы» мамандығы бойынша институтты бітіргеннен кейін Өскемен қорғасын-мырыш комбинатына жұмысқа жіберіледі.
А.Күленов өзінің еңбек жолын ең төменгі сатыдан –агломерациялық цехта агломерация жасаушы болып бастады. Бұл уақыт өте қиын болды. Елге металл керек, ал экология мен жұмысшылардың денсаулығы екінші орында тұрды. Жұмыстың бірінші жылында қорғасынмен уланған Ахат екі рет ауруханаға түседі. Сол кездің өзінде ол өндіріс экологиялық қауіпсіздікке зиян тигізбеуі керек деп ойлады.
Қазақ алтынының авторы
Басшылық сенімді және талантты жас қызметкерді бірден байқайды. Бастамашылдық, еңбексүйгіштік және рационализаторлық ойлау оған өндірісті басқарудың барлық сатыларынан өтуге мүмкіндік берді: ауысым шеберінен, технологтан, цех бастығынан, содан кейін бас инженерден зауыт директорына, «УК СЦК» ААҚ президентіне дейін.
Ахат Күленовтің директорлық уақыты – экономика мен экологияның өзара тәуелділігін алғашқы түсіну дәуірі. Дәл осы кезеңге қорғасын-мырыш комбинатының технологиялық және экономикалық өрлеуі келеді. Зауыт алғашқылардың бірі болып технологияны өзгертіп, кәсіпорынды қайта құруды бастады. Зертханалар мен конструкторлық бюролар толық қуатында жұмыс істеді. Газдарды салқындату мен тазартудың жаңа жүйелері жасалды, балқыту пештерінің жетілдірілген модельдері пайда болды. Бұл шығарылатын өнім көлемін ұлғайтуға және шығарылатын қалдықтар санын азайтуға мүмкіндік берді. Нәтижесінде техникалық жарақтану және экологиялық қауіпсіздік деңгейі бойынша ҚМК бүкіл Кеңес одағында бірінші болды. Бірақ өндірісті дамыту мұнымен аяқталған жоқ. Кәсіпорын басшылығының алдына алтын мен күміс өндірісі бойынша тұйық цикл құру мақсаты қойылды.
Лондондық биржаның мемлекеттік стандарттары мен талаптарына сәйкес келетін алтын алу технологиясын түзету үшін инженерлерге бір жарым жыл қажет болды. 1992 жылғы 27 қаңтарда қорғасын-мырыш комбинатында қазақстандық жоғары сынамалы алтынның алғашқы құймасы алынды.
Өндірістің жаңа технологияларын құру мен енгізуден алынған пайдаға комбинат қосалқы шаруашылықтарды дамыта бастады, үйлер, жылыжайлар, демалыс аймақтары, сауықтыру базаларын салды. Өскеменде жаңа медициналық жабдықтармен жабдықталған емдеу-сауықтыру кешені салынды. «Металлург» мәдениет және демалыс саябағына А.Күленов аттракциондарды шетелден жеке сатып алған. Содан кейін «Металлург» ауылы пайда болды, кейін ол «Куленовка» деп аталды. Ал бүгін, он жылдан астам уақыттан кейін де бұл ауыл аймақтағы ең әдемі болып қала береді.
Ахат Сәлемхатұлында үнемі көптеген идея болды. Тәжірибеге, білімге және ізденімпаз ақылға көбейтіліп, олар осы керемет адамның өмірінің барлық саласында жүзеге асырылды. Зейнет жасында Ахат Сәлемхатұлы «Алтын аймақ» тау-кен металлургия кешенінің президенті болды. Соңғы жылдары ол бір топ әріптесімен бірге мышьяк кендерінен алтын алудың бірегей технологиясын жасаумен айналысты. Бұл қосымша 1 тоннаға жуық қымбат металл алуға мүмкіндік береді.
Ахат Сәлемхатұлы Күленовтің есімі тек еліміздің тарихында ғана емес, сонымен қатар оның шекарасынан тыс жерлерде де кеңінен танымал. Аты аңызға айналған қазақстандық инженер-металлург әлемдік жоғары технологиялар авторларының жылнамаларына енді. Өмірінің 40 жылдан астамын Өскемен қорғасын-мырыш комбинатына береді. Жаңашыл, үлкен өмірлік күші бар, эмоционалды, сонымен бірге прагматикалық, алдын ала ойлана біледі және ертеңгі күннің қажеттілігін болжай алады. Бұл қасиеттер оған тарих беттерінде жарқын із қалдырған көрнекті қайраткер, аңыз адам болуға көмектесті.
Отандық металлургияның дамуына қосқан зор үлесі үшін А.Күленов көптеген құрметті атақ пен марапатқа ие болды.
Металлургия саласына сіңірген көптеген еңбегі бар Ахат Күленовті бүкіл әлем біледі және құрметтейді. Оның ғылыми еңбектері химиктер мен металлургтердің жас буынына арналған оқулық болып табылады. Ол – 130-дан астам ғылыми еңбектің, 100 өнертабыстың және 140 рационализаторлық ұсыныстың авторы.
2007 жылдың 18 сәуірінде атақты металлург өзінің 75 жылдығын атап өтті. Өкінішке қарай, сегіз айдан кейін, осы жылдың 27 желтоқсанында Ахат Сәлемхатұлы Күленов қайтыс болды.
Арқаның төрінде туып, Алтайдың өңірінде өмір сүрген Ахат Сәлемхатұлы – аты аңызға айналған тұлға.
Шығыс жұрты А.Күленов есімін қай кезде де мақтан тұтады.
Г.Айтбаева,
облыстық цифрландыру және архивтер басқармасының архивисі
